Okul sıralarında matematik dersinde hepimiz denklemler konusunu görmüşüzdür. Bu derslerde “bilinmeyen” ifadesine x harfi verildiğini hatırlarsınız. Peki neden a, b ya da c değil de “x” harfi veriyoruz? Bunu hiç merak ettiniz mi? En iyisi sizi daha fazla merakta bırakmadan işin aslını öğrenmeye başlayalım.🧐 İşte matematikte sık kullandığımız x harfinin Ömer Hayyam’a uzanan hikayesi…
Matematikte bilinmeyen ifadelere neden a, b ya da c yerine çoğunlukla x harfi veriyoruz? Bu soruyu muhtemelen okulda denklemleri ilk öğrendiğinizde kendi kendinize sormuşsunuzdur
Hatta hala bile bu soru zihninizi meşgul ediyor olabilir😃
Aslında bu sorunun cevabı daha çok rubaileriyle tanıdığımız bilim insanı ve şair Ömer Hayyam’a kadar uzanıyor
Ömer Hayyam (tam adı Gıyaseddin Eb’ul Feth Ömer İbni İbrahim el-Hayyam’dır.), 1048- 1131 yılları arasında İran, Nişabur’da yaşamıştır. Onu çoğumuz daha çok şarap içen bir şair ve filozof olarak tanıyor ne yazık ki. Tabii, o bundan fazlasını yapmış birisi…
Ancak Ömer Hayyam’ı sadece bu yönüyle tanımak, ona büyük haksızlık demek😒. Çünkü kendisi aynı zamanda geometri, matematik, tıp ve astronomi alanında önemli çalışmalara imza atmış önemli bir bilim insanı
Hatta Ömer Hayyam, matematikteki binom açılımını kullanan ilk bilim insanıdır. Ayrıca Pascal üçgenini bulan kişidir. Fakat biz bu üçgeni okullarda Fransız matematikçi Blaise Pascal’ın soyadıyla öğreniyoruz, orası ayrı😏
Öte yandan Ömer Hayyam’ın çalışmalarını İslam matematiği Şerefeddin et-Tûsî’ye kadar, Batı matematiği ise Descartes’a kadar kullanmıştı.
Ömer Hayyam, günümüzde matematikte bilinmeyen ifadelere verdiğimiz x harfini direkt kendisi kullanmasa da buna büyük katkısı olmuş
Şöyle ki, Ömer Hayyam üçüncü dereceden bilinmeyen denklemlerle ilgili yazdığı bir eserde bilinmeyen sayı için; Arapçadaki “bir şey” anlamına gelen “şey’an” sözcüğünü kullanmış
Tabii o dönem Doğu’da ilim-irfan Batı’ya kıyasla daha üst seviyedeydi. Dolayısıyla Batılılar bilim dünyasındaki gelişmeleri ancak Doğu’nun eserlerini kendi dillerine çevirerek öğrenebiliyorlardı
Dolayısıyla Ömer Hayyam’ın kullandığı sözcük, İspanyolcada “xay” ifadesine karşılık geliyordu. Çünkü şey’an kelimesinin baş harfi olan “şīn” harfinin İspanyolcada doğrudan bir karşılığı yoktu
Çünkü İspanyolcada “ş” sesi ya da “ş” harfi yoktu. Bu yüzden İspanyollar “xay” demeyi tercih ettiler.
Ancak Batılıların ortak dili diyebileceğimiz Latince’ye çevrilirken ifade, “x” haline geldi. Ve böylece x harfi günümüze kadar gelmiş oldu
Hala biz de günümüz matematiğinde Ömer Hayyam’ın önerdiği ifade yerine x harfi demeyi tercih ediyoruz.
Hatta meseleyi daha ileriye taşıyacak olursak; röntgeni icat eden Wilhelm Conrad Röntgen’in; bilinmeyen ışın anlamına gelen “x ışını” ifadesini Ömer Hayyam’dan aldığını söyleyebiliriz
