Çocukluğu 1940’lı yıllara rastlayan herkesin, ip canbazları üzerine anlatacak bir anısı illaki vardır. Sinemanın henüz yaygınlaşmadığı, televizyonunsa hayal olduğu o yıllarda her yaştan insanın en büyük eğlencesi canbazhaneler, efsaneleşmiş kahramanlarıysa ip canbazlarıydı. Değişen eğlence anlayışıyla birlikte ip canbazlarının sayıları giderek azalmaya, canbazhaneler de birer birer kapanmaya başladı. İp üstünde yürüyen, dans eden hatta kurban kesen canbazlar, şehzadeler için yapılan sünnet şölenlerinin de baş aktörleriydi.
1. Canbaz mı cambaz mı?
Genellikle cambaz olarak kullanılsa da doğrusu canbazdır. Son hecesindeki “baz” Farsçada ‘oynamak’ anlamına gelir. Bu nedenle canbazlara “canıyla oynayanlar” da denilir.
2. Surname-i Humayun Şenlikleri’nin baş aktörleri
1582 yılında, At Meydanı’nda, Şehzade Mehmet için yapılan sünnet şöleni eğlencelerinin baş aktörleri canbazlardı. Dünyada eşi benzeri olmayan ve bir karnaval havasında geçen Surname-i Humayun şenliklerinde cesaret ve hüner isteyen gösterilerin en iyisini ip canbazları yapardı.
Canbazhanelerin ve ip canbazlığı geleneğinin tarihi çok eskilere dayanıyor. Osmanlı döneminin en meşhur canbazı Üsküdarlı Sipahi’ye göre, o dönemlerde yardımcılarıyla birlikte 2 bine yakın ip canbazı bulunuyordu. Çeşitli kaynaklara göre bu canbazlar İstanbul’un Kocamustafapaşa semtinde bulunan Canbaziye Mahallesi’nde yaşıyorlardı. Hala aynı yerde Canbaziye Sokak, Canbaziye Mahallesi, Canbaz Çıkmazı yazan tabelalar bulunuyor.
4. Karaman’da Canbaz Kadı Türbesi
Konya Karaman’da Osmanlı dönemine ait olduğu düşünülen Canbaz Kadı Türbesi bulunuyor. Fenari Mahallesi’ndeki kesme taştan inşa edilmiş sekizgen türbenin, giriş kemerinin üstünde Latin alfabesiyle “Karaman Beglerinden II.Ibrahim Beg’in Kadiaskeri Canbaz Kadi Abdurrahman Efendi Türbesi, 1535” yazıyor. Türbenin içinde ise bir tane tabut bulunuyor. Fakat burada Cambaz Kadı Abdurrahman’ın ailesinin mezarının da bulunduğu söyleniyor.
5. Efsane ip canbazı Abdullah
Cumhuriyet döneminde ipe ilk çıkan canbaz Adapazarlı Abdullah’tı. İp üzerinde kurban kesen, ince topuklu ayakkabıyla yürüyen efsane ip canbazı, 25 yıl boyunca neredeyse bütün Anadolu’yu tel üstünde gezdi. Ancak 57’sindeyken dut ağacından düşüp hayatını kaybetti. 16 Yaşındayken ip canbazlığına gönül veren Abdullah Yıldız, jimnastikçi kıyafetleri, atletik yapısı ve bakımlılığıyla da alanında çığır açtı.
6. Devletten canbazlara özel vagon
İp canbazları tüm canbazhanelerin assolistleriydi. Bütün gösteriler bittiğinde sıra ip canbazlarına gelir, herkes nefesini tutarak onları izlerdi. Türkiye’de canbazhane geleneğini 1938 yılında Rıfat Telgezer başlattı. Telgezer’den sonra yetişen pek çok ip canbazının kendi ismiyle anılan birer canbazhanesi odu. Rıfat Telgezer Canbazhanesi, gösterilerine eklediği sirk ve kabare öğeleriyle yeni bir süreci başlattı. Öyle ki bu canbazhane için İsmet İnönü’nün emriyle Devlet Demir Yolları tarafından özel bir vagon bile tahsis edildi ve Türkiye’deki bütün Halkevleri için gösteriler düzenlenmeye başlandı.
7. Maharetleriyle meşhur ip canbazları
Bir döneme damgasını vuran Adapazarlı Abdullah ve Rıfat Telgezer vefat edince, bayrağı Osman Obüs, Muğlalı Yakup, Sıtkı Yolagel, Şevket Soyurgel gibi ünlü ip canbazları devraldı.
8. Son canbaz Özdemir Turan
Günümüzde köy köy, kasaba kasaba gezip halkı eğleyen ip canbazlığı geleneğinin Türkiye’deki son temsilcisi Muğlalı Yakup’un çırağı Özdemir Turan. Aynı zamanda diş hekimi olan, 62 yaşındaki Turan, yıllardır bu eski gösteri geleneğini yaşatmak için uğraş veriyor.
9. Zir Kayalıklarında cesaret yarışı
Canbazlar Ankara’nın Sincan ilçesinde bulunan Zir Kayalıkları’nda birbirleriyle cesaretlerini yarıştırırlarmış. Ünlü Seyyah Evliya Çelebi, 17’nci yüzyılda kaleme aldığı, 10 ciltlik seyahatnamesinde bu kayalıklardan şöyle bahsediyor: “Kırk senede bir cümle resenbazlar (ip canbazları) sözbirliği ederek toplanıp birbirlerini yola çekip imtihan etmek için İstanoz Deresi’nde ve Anadolu’da Gedüz Kalesi kıyısında panayır kurup, ip canbazlığı ederler. Bizler dahi işsiz güçsüz adamlar bu dere içinde seyirlerine gidip gördük, mavi bulutlarda nihayet bulmuş yalçın kayalı dar boğazda kayaların yüksek tepesinde, bir kayadan bir kayaya sağlam frenk ipleri bağlayıp kayalar kesmesin diye iplerin başına postlar bağlayıp, güvenilir adamları silahlarıyla koymuşlar, üstatlar marifetini yaparken bir düşman ipi kesmeye diye gözcü tayin etmişler”.
10. Canıyla oynayanların belgeseli de var
Değişen eğlence anlayışı içinde yok olmaya yüz tutan geleneksel ip cambazlığı seyirliğinin dününü ve bugününü Yönetmen Serdar Güven, Canıyla Oynayanlar isimli belgeselinde anlattı. 47. Antalya Altın Portakal Film Festivali’nde yarışma finalisti olan filmi internet üzerinden izleyebilirsiniz.
