“Raporları Yarın Gönderiyor Olacağız” Plaza Dilinden İçerik Diline

Türkiye’deki okullarda dil bilgisi derslerinde birleşik zaman kipleri konusu işlenirken “imek” ek-fiilini kullanmak dışında nasıl birleşik zaman kipleri üretildiğine neredeyse hiç değinilmez. Buna rağmen hem konuşma hem yazışma dilimize fazlasıyla dolanan, yoksa “dolanmış olan” mı yazmalıydım, bir yöntem daha var. Beyaz yakalılar bilir, mailler hemen hemen hiçbir zaman basit çekimli bir fiille bitmez. Anlamı bilinsin bilinmesin aralara eklenen İngilizce kelimelerin yanı sıra şimdiki zamanla çekilmiş fiillerin ardına eklenen ve genellikle gelecek zamanla çekilen “olmak” yardımcı fiili “corporate” yazışmaların “olmazsa olmaz”ıdır. Bu gündelik yazışma, dolayısıyla konuşma dili özellikle büyük dijital yayıncıların içeriklerinde de kullanılıyor. İçerik sitelerindeki yazılarda ayrılmayan “de/da”lardan çok daha fazlası var.

“Revizeyi yaptın mı”

“Revizyon” onun doğrusu. “Tashih” veya “düzeltme” olsa daha güzel ama dile yerleşmiş iki yabancı kelime, doğru kullanmakta fayda var. Revize edilir, revizyon verilir.

“Raporları yarın gönderiyor olacağız”

Gönderecek misiniz? Yarın göndermeye başlayacaksınız ve ertesi gün devam mı edeceksiniz? Tam olarak yarın bu saatlerde mi göndereceksiniz? Raporları dün gönderseydiniz bugün “raporları dün gönderiyor olduk” mu diyecektiniz? Bugün raporları hazırlıyorsunuz, yarın mı gönderiyor olacaksınız? Gönderiyor olacak mısınız?

Eğitim Şart

Günlük yazışmalar bir yere kadar anlaşılabilir. Sonuçta temel eğitim konuları arasında yerini alamayan “olmak” yardımcı fiiliyle üretilen birleşik zamanlardan bihaber milyonlarca insan var. Ayrıca “dil”in kurum veya otoritelerin boyunduruğu altına giremeyecek kadar özgür bir doğası var. Kurumsal veya resmi bir dil inşa etmek insanların daha rahat iletişim kurmasını sağlasa da çoğu zaman topluluklardaki eğilimler de resmi ve kurumsal dilleri etkiler. Tepeden inme dayatmalar her zaman toplumda karşılığını bulamaz. Buna örnek olarak “bilgisayar” ve ”televizyon” kelimeleri gösterilebilir. İngilizce’deki “computer” kelimesinin kökü “hesaplamak” anlamına gelen “compute”tan türese de 1969 yılında Aydın Köksal tarafından Türkçe’ye “bilgisayar” olarak tercüme ediliyor ve toplumda karşılığını buluyor. “Televizyon” ise sadece yazınışı ve okunuşu değişerek Türkçe’ye geçen bir kelime.

“Olmak” yardımcı fiilinin kullanımında söz konusu lügat değil dil bilgisi kuralları olduğu için durum biraz daha farklı denebilir. Toplumda karşılığı var diye yanlış bir dil bilgisi kullanımını meşrulaştırmak ne kadar doğru? Tartışılır.

Birleşik zaman fiillerini, özellikle de olmak yardımcı fiilini kendine dert edinen Atatürk Üniversitesi, Ağrı Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü, Türk Dili Okutmanı Dr. Süleyman Efendioğlu ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ABD, Doktora Öğrencisi Ali Osman Solmaz “Birleşik Zamanlar Üzerine” başlıklı makaleyi yazmış. Tabii ki makalenin özetiyle devam etmeyeceğiz. Bu, çok sıkıcı olurdu. Belki birçok insan çoktan sıkılıp okumayı bıraktı ancak hem gündelik yaşamda hem de yazı işleriyle uğraşan herkesin profesyonel yaşamında pek farkında olmadan kullandığı bu birleşik zaman fiilini nasıl doğru kullanabiliriz? Bunun muhtemel ve en kolay cevaplarından biri: Mümkün oldukça kullanmayarak.

Biraz Occam’ın Usturası, Biraz Ludwig Mies van der Rohe

Editörlük biraz da olsa estetik bir kaygıyla yapılması gereken bir meslek. Dünyanın en büyük ve saygın yayıncılarının kendilerine özgü tarzlarını belirledikleri “style guide”ları vardır. Bu yazım kılavuzları zaman zaman cümlede sıfatın nerede durması, öznenin hangi koşullarda birinci tekil olması gerektiğine kadar detaylıdır. Dünyada en çok bilinenlerinden biri AP Style’ı hemen hemen tüm büyük yayıncılar kullanır. Bu arada AP’nin açılımı Associated Press. Dergi benzeri yayınlar için The Bloomberg Way, Chigaco Manual of Style ve internet yayıncıları için Yahoo Style Guide yayıncıların -eğer kendilerine özgü bir “style guide”ı yoksa- başvurdukları kaynaklardan birkaçı.

Hayatını bir yayında ortak bir dil oluşturmak adına çürüten basın yayın emeklileri editörler ve yazarlar sıklıkla çalıştıkları kurumun tutarlı bir dil kullanmasına, ortak bir yazım tarzı olmasına çabalar. İşlerini kolaylaştırmak adına bir style guide benimsemek veya kendi tarzlarını oluşturmak için inisiyatif kullanabilirler. Editör “olmak” yardımcı fiili gibi hem eğitim sisteminde yer etmemiş hem de sıkça yanlış kullanılmaya müsait bir dil bilgisi kuralını kullanmayı yasaklayabilir veya kullanılması için bazı şartlar koyabilir.

Basit ve Sade

“Raporları yarın gönderiyor olacağız” cümlesi yerine rahatlıkla “Raporları yarın göndereceğiz” cümlesi kullanılabilir. Bu cümleyle anlatılmak istenen, raporların mail’in atıldığı saatlerde gönderileceği ise “-yor olacağız” yanlış değil ama gerçekten anlatılmak istenen “bu mail’in yazıldığı saatlerde raporları göndereceğiz” mi? Eğer cümle “Raporları yarın 13:00-14:00 saatleri arasında göndermiş olacağız/oluruz” şekillerinde yazılsaydı, yani birleşik zaman, rivayetin geleceği veya geniş zamanı olsaydı durum biraz daha farklı olabilirdi. Editör bu cümlelerden biri yerine “Raporları yarın 13:00-14:00 saatleri arasında göndereceğiz/göndeririz” cümlerinden birini kullanmayı tercih edebilirdi. Basit zamanlı fiiller birleşik zamanlı fiillerin verdiği zamanı tam karşılamayabilir ama birleşik zamandaki belirsizlik, muğlak ifade yerine daha kesin bir ifade kullanılır. Benzer bir yalınlaştırma “Raporları yarın 14:00’e kadar göndermiş olacağız/oluruz” cümlelerine de uygulanabilir: “Raporları yarın 14:00’a kadar göndereceğiz/göndeririz!”

Tabii ki Birleşik Zamanlar Üzerine makalesindeki gibi “olmak” yardımcı fiilini kullanmanın detaylı bir açıklaması style guide’a eklenebilir. Bununla birlikte günümüz çalışma koşullarında, birçok freelance yazarla çalışarak gerçek zamanlı içerik üreten yayıncılar için uzun ve detaylı bir style guide hazırlamak çok verimli bir sonuç doğurmayabilir. BuzzFeed’in style guide’ı kısa style guide’lara iyi bir örnek olabilir.

Ofis Yazışmasını İçerik Dili Olarak Kullanmak

Yazı işleri ile uğraşanlar dışında yazı veya konuşma dilini yanlış kullanan insan sayısı azımsanamayacak kadar fazla. Basılı mecralarda tirajları milyonu bulan, dijital mecralarda milyonlarca insana ulaşan yayınların içeriklerinde harf hatası (typo) gibi göz ardı edilebilecek hataların yanı sıra dil bilgisi hatalarına rastlamak da mümkün. Bu hataların başında sadece birleşik zaman fiili üretmek için kullanılan “olmak” yardımcı fiilinin “kullanılmasa daha iyi” yerlerde kullanılması geliyor. Yaşanmış birkaç örnek vermek gerekirse…

Çirkin: “Katil göktaşları beyaz perdenin aşina olduğu kıyamet senaryolarının en gözde olanlarından biri.”

Güzel: “Katil göktaşları beyaz perdenin aşina olduğu kıyamet senaryolarının en gözdelerinden biri.”

Kötü: “Karanlık Çağ denmesinin sebeplerinden biri Katolik Kilise’nin bilim adına tüm çalışmalara köstek olması olarak gösterilir.”

İyi: “Karanlık Çağ denmesinin sebeplerinden biri Katolik Kilise’nin bilim adına tüm çalışmalara köstek olmasıdır.”

Tatsız: “Türkiye genelinde çok ağır eleştiriler almasına rağmen, son yapılan seçimlerde rakip aday dahi olmadan başkan olan Demirören’le birlikte, ülke genelinde TFF’ye olan güven azalmaya devam ediyor.”

Tatlı: “Demirören, çok ağır eleştirilmesine rağmen son seçimleri rakip dahi olmadan kazandı. Bu tarz olaylar ülke genelinde TFF’nin güvenilirliğini azaltmaya devam ediyor.”

Dili olabildiğince sade kullanmak hem yazılanı daha anlaşılır kılar hem de mesajın daha doğru iletilmesini sağlar. Gündelik yaşamımızda kullandığımız ve konuşma diline yakın “samimi” dil genellikle sadece konuşurken işe yarıyor. Konuşurken, özellikle yüzyüze iletişim kurduğumuz zaman, mesajımızı iletecek tonlama ve beden dili gibi destek verici “araçlar” da kullanıyoruz. Yazıda bu tonlamayı yapmanın karşılığı “konuşur gibi yazmak” olmayabilir. Okuyucular tarafından sevilen bir tarz olsa da üslup ve dil açısından birçok yanlışı beraberinde getirme riski taşıyor.

Üzerinde “Günde en az şu kadar içerik üreteceksin, bir de freelance’lerden gelenleri kontrol edeceksin, üzerine bir de bizim video projesine yönetmen olacaksın” gibi baskılarla yaşayan editörlerin halini de anlamak gerek. Tabii ki yayınlanan hataların sebebi her zaman bilgisizlik veya yapılan işe saygısızlık olmuyor. Eğitim sisteminde bile yerini almamış birleşik zaman fiilleriyle uğraşmak yerine yazıyı olabildiğince sadeleştirmek etkili bir çözüm olabilir.