Zaman, aslında düzenli bir kavram değil. Yani herkes için aynı ve düzenli bir akış halinde ilerlemiyor. Zamanın göreceli bir kavram olduğu fikri, bilim dünyasında uzun yıllardır yaygın. Örneğin en basit tabirle, eğlendiğimizde zaman çok hızlı geçiyor fakat sıkıldığımızda zaman çok yavaş geçiyormuş gibi geliyor. Peki işin aslı ne? Bilim, zaman hakkında neler söylüyor? Tarih içinde zaman kavramı nasıl değişmiş? Bütün bu soruların cevabı zaman hakkında bazı ilginç gerçekleri derlediğimiz bu yazımızda. Hazırsanız başlayalım🤓
1. Tarih boyunca, dünyadaki farklı kültürler zamanı farklı şekillerde deneyimlemiştir. Örneğin Batılılar zamanın doğrusal ve soldan sağa doğru aktığını düşünme eğilimindedir
Ama bu, tabii ki herkes için geçerli değil👇
2. Dil, insanların zamanı nasıl kavramsallaştırdığını, özellikle zamanı tanımlamak ve planlamak için kullandıkları uzamsal metaforları etkiler
Örneğin Arapça ve İbranice gibi sağdan sola akan dilleri okuyanlar, zaman çizelgesinde genellikle zamanı aynı yönde akıyor olarak görürler. Güney Amerika’da And Dağları’nda yaşayan Aymarlar da benzer şekilde geçmişin ileride, geleceğin geride olduğunu düşünürler. Onların bakış açısıyla, gelecek bilinmediği için arkanızda, onu göremediğiniz yerde bulunur.
Öte yandan kendi dillerinde ağırlıklı olarak kuzey, güney; doğu ve batı gibi yön terimlerine dayanan bazı yerli Avustralyalı kültürler; zamanın doğudan batıya doğru ilerlediğini görselleştirir. Örneğin kuzeye bakıyorlarsa, geçmiş sağlarında ya da doğuda olurken; gelecek sollarında, yani batıda olur.
3. Kültürün dışında bireysel olarak insanlar da zamanı farklı şekillerde deneyimleyebilir
Örneğin sıkıldığınızda zaman çok yavaş akar. Ya da tam tersine eğlendiğinizde, zamanın nasıl geçtiğine bir anlam veremezsiniz. Bunun nedeni, büyük bir iş projesi veya parti gibi bir şeye odaklandığınızda beyninizin zamanın nasıl geçtiğine daha az dikkat etmesidir. Ancak sıkıldığınızda veya beyniniz daha az uyarıldığında, zamanın geçişinin daha fazla farkına varırsınız. Sonuç olarak bu durumda zamanın daha yavaş aktığını düşünürsünüz.
4. Ayrıca insan biyolojisi de zamanla ilgili algımızı değiştirebilir. Mesela beyindeki dopamin artışı, vücudun iç saatini yavaşlatır ve zamanın gerçekte olduğundan daha yavaş hareket ettiğini hissetmemize neden olabilir
5. Hazır biyolojiden söz etmişken beynimizin olayları 80 milisaniyeye kadar algılayamadığını da ekleyelim. Hatta bazı bilim insanları bu yüzden “şimdi” diye bir kavramın olmadığını öne sürüyor
Dünyadaki her insan geçmişte yaşıyor. Bu size bir bilim kurgu, zaman yolculuğu ya da gerilim filmi konusu gibi gelebilir. Ancak bu durum, aslında insan biyolojisinin bir gerçeği ve zamanın hilesi.🧠 Beynimiz olayları 80 milisaniyeye kadar algılamaz. Şimdi ve geçmiş arasındaki bu ince çizgi, bazı fizikçilerin “şimdi” diye bir şey olmadığını ve şimdiki anın bir illüzyondan başka bir şey olmadığını iddia etmelerinin bir parçasıdır.
6. Bilimde zamanı tanımlamanın birkaç farklı yolu vardır;
Örneğin astronomik zamanı, Dünya’nın kendi ekseni üzerinde ne kadar süre döndüğüne bağlı olarak hesaplarız. Astronomik zamanda saniye, dakikanın 1/60’ı kadardır.
Ve bir de bir saatte göreceğiniz sayıları belirleyen atomik zaman vardır. Atom zamanına göre bir saniye, bir sezyum-133 atomunun 9,199,631,770 salınımına eşittir. Basit bir ifadeyle, salınımın özü olan bir atomun titreşimini ölçmek, zamanı takip etmenin en doğru yoludur.
7. Albert Einstein’ın görelilik teorisine göre ise zaman, belirli bir düzene sahip değildir. Ona göre zaman, aslında görecelidir
Albert Einstein‘a zamanın fiziği hakkındaki mevcut anlayışımızın çoğu için teşekkür edebiliriz.🙏🏽 Einstein, zamanı belirli bir düzenden ziyade, aslında göreceli bir kavram olduğunu kanıtladı. Örneğin Einstein’ın özel görelilik teorisine göre, kendi hızınız ile zamanın hızı arasında ters bir ilişki vardır. Ne kadar hızlı hareket ederseniz, zaman o kadar yavaş hareket eder.
8. Bu yüzden uzaya gidenler, Dünya’da kalan insanlardan daha yavaş yaşlanıyor. Örneğin Astronot Scott Kelly, 340 gün boyunca Uluslararası Uzay İstasyonu’nda kaldıktan sonra “ağabeyinden” fazladan 5 milisaniye daha genç bir şekilde Dünya’ya dönmüştü🙈
Scott Kelly, normalde ikizi Mark’tan 2 dakika sonra dünyaya gelmişti. Ancak uzaya gittikten sonra kardeşi Dünya’nın zamanına göre yaş aldığı için kendisi ikizinden 5 milisaniye daha genç bir şekilde Dünya’ya dönmüş oldu. Scott, ışık hızına yakın bir hızda seyahat ediyor olsaydı, bu yaş farkı çok daha belirgin hale gelecekti🤯
9. Einstein’ın teorisi ayrıca yerçekiminin zamanı bükebileceğini belirtir. 2014 yapımı “Yıldızlararası” (Interstellar) filmini izlediyseniz, bu konsept size tanıdık gelebilir😌
Yıldızlararası durumunda dev bir kara delik olan devasa bir vücuda ne kadar yakın olursanız, zaman sizin için o kadar yavaş geçer.
10. Yerçekiminin zaman üzerindeki etkisi galaksiler arası yolculukla sınırlı değil
Dünya’da yerçekimi, dünyanın merkezinden uzaklığınızı değiştirdiğiniz için rakımınız da dahil olmak üzere bir dizi nedenden dolayı değişebilir. Bu, çeşitli yüksekliklere bir grup senkronize atomik saat koyarsanız, sonunda bu saatlerin senkronize olmayacağı anlamına gelir. Örneğin Everest Dağı’nın tepesindeki ve deniz seviyesindeki bir saat; gezegenin 4,5 milyar yıllık tarihinin tamamı boyunca yaklaşık 1,5 gün sapma gösteriyordu.
11. Yerçekimi günlerimizin de uzamasına sebep olur. Örneğin Dünya’nın erken dönemlerinde Ay, Dünya’dan uzak değildi. Bu durum, Dünya’nın daha hızlı dönmesine sebep oluyordu. Hatta 1 milyardan fazla bir süre önce Dünya’da 1 gün, 18 saat sürüyordu🌎
Dünyanın Güneş’in yörüngesine girmesi için geçen süre değişmedi, ancak bir yıl içindeki gün sayısı değişti. 70 milyon yıl önce dinozorların hüküm sürdüğü zamanlarda, günler yalnızca 23,5 saat uzunluğundaydı. Ve 1 yıl, bu biraz daha kısa olan günlerin 372’sinden oluşuyordu.
12. Yıldız günü ve güneş günü birbirinden farklıdır
Dünya’da 1 günün uzunluğunu düşünmenin iki yolu vardır. Muhtemelen Dünya’da bir günün 24 saat olduğunu öğrenmiş olsanız da; gezegenin kendi ekseni etrafında dönmesi aslında 23 saat, 56 dakika ve 4.0916 saniye sürüyor. Bu, bir güneş günü ile bir yıldız günü arasındaki farktır – bir güneş günü 24 saattir; halbuki bir yıldız günü kabaca dört dakika daha kısadır.
Güneş zamanını güneşin gökyüzündeki konumuna göre ölçüyoruz, oysa yıldız gününü “sabit” yıldızların konumuna göre ölçüyoruz. Başka bir deyişle yıldız günü, uzaktaki bir yıldızın veya takımyıldızın aynı meridyende görünmesi için geçen süredir. Çünkü astronomik zaman ve atomik zaman her zaman aynı hizaya gelmez, sık sık bir saniye atlar💫
13. Ayrıca Dünya’nın dönüş hızı biraz tahmin edilemez olabilir. Bu durum “artık saniye” kavramını ortaya çıkarmıştır
Atmosferik rüzgarlar, Kuzey Yarımküre’de yoğun kar yağışlı kışlar ve diğer büyük hava sistemleri gezegenin ne kadar hızlı döndüğünü etkileyebilir. Uluslararası Dünya Dönüşü ve Referans Sistemleri Hizmeti, astronomik zaman ile atomik zaman arasındaki farkı 0,9 saniyenin altında tutmak için ara sıra bir artık saniye ihtiyacını duyuruyor.
14. Ancak artık saniye deyip geçmeyin. Çünkü artık saniyeler LinkedIn ve Reddit gibi büyük internet sitelerinin geçmişte çökmesine bile sebep oldu🤯
Çoğu insan o bir artık saniyeyi fark etmez, ancak bu durum teknoloji şirketleri için büyük bir sıkıntı olabilir. 🤖 Artık saniyeler düzensiz bir şekilde eklendiğinden, geliştiricilerin bunları kodlarında çalıştırmanın hiçbir yolu yoktur. Bu da LinkedIn ve Reddit gibi web sitelerinin geçmişte çökmesine neden olmuştur.
2012’nin artık saniyesinin neden olduğu bir hata, havayolu Qantas’ın sunucularında o kadar çok kaos yarattı ki; 400’den fazla uçuş ertelendi🙈
15. Dünya’da 1 yılın uzunluğu da biraz karmaşık olabilir. Roma takvimini buna örnek olarak verebiliriz
Örneğin MÖ 46’da Jül Sezar, takvimi mevsimlerle uyumlu hale getirmek için 445 günlük bir yılı zorunlu kıldı. Buna göre her yıl 365 günden oluşuyordu. Ancak Dünya’nın Güneş etrafında dönme hızı tam olarak 365 gün değildi. Dolayısıyla dört yılda bir şubat ayı fazladan bir güne sahip oluyordu.
16. Daha sonra takvimdeki küçük hesaplama hatası, büyük sorunlara yol açtı. 13. Papa Gregorius ise duruma el attı ve miladi takvim böylece ortaya çıktı
Astronom Sosigenes, Roma takvimini hesaplamada ufak bir hata yapmıştı. O, 1 yılın 365.25 gün sürdüğünü sanıyordu. Aslında yaklaşık 365 gün, 5 saat, 48 dakika ve 45 saniye, yaklaşık 365.242 güne eşittir. Bu küçük hatanın oldukça büyük sonuçları olmuştu. Örneğin Hristiyan tatil günleri yanlış günlere denk geliyordu, önemli günler yanlış zamanda kutlanıyordu.
Sonuç olarak 1582’de 13. Papa Gregorius’un kurduğu bir komisyon miladi takvimi hazırladı.
17. Demiryolu endüstrisi zaman dilimlerinin standart hale gelmesinde etkili olmuştur
19. yüzyıla kadar kasaba ve köyler saatlerini yerel güneş öğlen saatlerine göre senkronize ettiler. Bu, hepsi birbirinden farklı binlerce yerel zaman yarattı ve ulaşım planlamasını büyük bir baş ağrısı haline getirdi. Farklı şehirlerdeki tren tarifeleri, tüm mini saat dilimlerini hesaba katmak için her tren için düzinelerce varış ve kalkış saatini listelemek zorundaydı.
18 Kasım 1883’te ABD ve Kanada’daki demiryolu şirketleri bugün hala geçerli olan standart zaman dilimlerine çok benzer bir sistem kullanmaya başladı. İngiltere’de ise demiryolu şirketleri 1840 yılında Londra merkezli standart bir saati kullanmaya başladılar.
18. Sandford Fleming adlı bir mühendis 1876’da bir treni kaçırdıktan sonra, zamanın çalışma şeklini değiştirmek için yola çıktı
Sandford Fleming, 24 saat dilimine ayırmayı önerdi ve her bölge 15 derecelik boylamdan oluşuyordu. Onun standart bir “kozmik zaman” yaratma orijinal planı reddedildi. Ancak Fleming, “evrensel zaman” isminde benzer bir standardizasyonun temelini atmış oldu.
19. Standart zamanın ortaya çıkmasıyla bile, insanlar saatlerini senkronize tutmak için hala mücadele ediyorlardı. Londralı bir aile bunu kendi yararına kullandı ve insanlara zamanı satarak geçimini sağladı🙈
John Belville adlı bir gökbilimci, cep saatini Greenwich Kraliyet Gözlemevi’ndeki saate ayarlayacaktı. Daha sonra şehri dolaşacak ve kendi saatlerini Belville’in cep saatiyle ayarlamak için ödeme yapan abone ağını ziyaret edecekti. Belville 1856’da öldükten sonra, karısı ve daha sonra kızları Ruth, geleneği sürdürdü.
Ruth, 2. Dünya Savaşı’na kadar zamanı satmaya devam etti. O zamana kadar 80’li yaşlarındaydı ve zamanında emekli olması için birkaç faktör vardı. Gelişmiş teknoloji onun rolünü daha az önemli hale getirmişti. Ve savaş, Londra çevresinde gezintileri çok tehlikeli hale getiriyordu.
20. Saat dilimleri ülkeden ülkeye farklı olabilir. Örneğin Çin’de kabaca aynı enlemde yer alan iki şehir, güneşin doğuş anını farklı saatlerde yaşayabilir
Çin’de yalnızca bir saat dilimi vardır. Çin, birliği teşvik etmek için Pekin Standart Saati‘ni benimsedi. Ancak bunun tuhaf bazı etkileri oldu. Örneğin ülkedeki iki şehir kabaca aynı enlemde yer almasına rağmen gün doğumu saatleri farklı olabiliyor. Mesela Çin’in bazı bölgelerinde güneş neredeyse 10’a kadar doğmaz😳
Ancak Amerika ve Kanada’da bunun önüne geçmek için birden fazla saat dilimi vardır.
21. Birçok insan yaz saati uygulamasının amacının çiftçileri güldürmek olduğunu düşünür. Ancak bu bir mittir 🤦♀️
Çoğumuz yaz saati uygulamasına gün ışığından tasarruf etmek için geçtiğimizi düşünür ancak durum öyle değil. Yaz saati uygulamasını ciddi şekilde savunan ilk kişi, aslında yazın işten sonra böcekleri aramak için daha fazla güneşli saat isteyen bir böcek bilimciydi.🙈
22. Yaz saati uygulaması, Almanya’nın 1. Dünya Savaşı sırasında kömür tasarrufu yapma çabasını benimseyen ilk ülke olduğu 1916 yılına kadar resmi olarak uygulanmadı
Yaz saati uygulamasını ilk kez Almanya 1916’da uyguladı. ABD, Almanya’dan sonra bu sisteme geçti. Ancak uygulama, ABD’de 2007 yılına kadar ekim ayında sona erdi. Ülkemizde ise 27 Ekim 2013’te uygulama bitti.
23. Yaz saati uygulaması, insanların 1 saat uykusuz kalmasından daha fazla soruna yol açıyor. Araştırmalar, yaz saati uygulaması ile kalp krizi, araba kazaları ve maden yaralanmalarındaki artış arasında bağlantı kuruyor
24. Bilinen en eski Ay takvimi yaklaşık 10 bin yıl öncesine dayanıyor
2013’te arkeologlar, İskoçya’da bir tarla kazarken buldukları takvimin dünyanın en eski ay takvimi olduğunu düşündüler. Ay’ın evrelerini taklit eden bir dizi 12 çukurdan oluşan takvim, yaklaşık MÖ 8000’e kadar uzanıyor.
25. Güneş saatlerini okuma uygulaması, Dünya’nın her yerinde aynı standarda sahip değildir
Farklı yarım kürelerde Güneş’in yaptığı gölge değişir. Bu yüzden Güneş saatini farklı yarım kürelerde farklı okuruz.
Kuzey yarımkürede, güneş kuzeyden doğuya, güneye ve batıya hareket eden bir gölge oluşturur. Güney yarımkürede ise gölge ters yönde hareket eder. Hatta “saat yönünde” kavramı, kuzey yarımküredeki güneş saatlerinin saati söyleme şekline dayanmaktadır.
26. 1090 yılında Çinli bilim insanı Su Song, su saatini icat etti
Su Song, zamanı ölçen, gece gökyüzündeki gezegenlerin ve yıldızların hareketlerini takip eden ve suyla çalışan bir saat kulesi yarattı. Su Song, saat kulesinin içine dev bir su çarkı inşa etti. Tekerleğe takılan kovalar suyla dolardı. Suyla dolan kovalar düşünce tekerleğin dönmesine neden olarak zamanı ölçerdi.
27. Mayalar zamanı ölçmek için birden fazla takvim kullanmışlardı. Hatta onların Uzun Sayın Takvimi (Long Count Calendar), bazı tuhaf tahminlere yol açmıştı
Uzun Sayım Takvimi’nin döngüsü 21 Aralık 2012 civarında sona erdi. Hatta hatırlarsanız 2012’de herkes “dünyanın sonunun geleceğini” söylüyordu🙈. Nitekim hala yaşıyoruz 😃
28. En hassas ve en doğru saat, ABD’nin Colorado Eyaleti’ne bağlı Boulder şehrinde yer alıyor
Başucu masanızda duran saat, ne yazık ki o kadar hassas değil.😏 Ancak Colorado’daki bu saat, tek bir alüminyum iyonunun titreşimini ölçerek zamanı ölçüyor ve 33 milyar yıl boyunca da doğru kalmış.
29. Saatinizi ilk satın aldığınızda 10’u 10 geçeye ayarlı olduğunu görürsünüz. Bununla ilgili çeşitli teoriler vardır. Ancak genel olarak bütün teoriler estetik ile ilgilidir
Çünkü saat 10:10 olduğunda arka planda yer alan logoyu görebilirsiniz. Böylece daha estetik ve simetrik bir görüntü ortaya çıkar. Öte yandan saatler bir zamanlar 8:20 olarak ayarlanmıştı ve hala böyle olan saatler de vardır. Ancak ibrelerin aşağıya doğru açıları, saatlerin kaşlarını çatıyormuş gibi bir izlenim vermesine neden olabilir. Bu yüzden pek çok marka 10:10’dan şaşmaz😃
30. Zamanda geriye yolculuk en azından teorik olarak mümkündür.🌠 Einstein’ın teorisine göre, bir şekilde sonsuz kütleye sahip olabildiğiniz sürece, ışık hızından daha hızlı hareket ederek zamanda geriye yolculuk yapabilirsiniz
Ancak bu olasılık işe yaramayacağından, uzay-zamanda iki nokta arasında “solucan delikleri” yapabilirsiniz. İnsanlık hala bir solucan deliği inşa edecek teknolojiyi icat etmediği için bu da zor olurdu.
Ya da bazı “kozmik ipleri” kopararak uzay-zamanı bükmeyi deneyebilirsiniz. Işık hızına çok yakın bir hızla zıt yönlerde hareket eden ince saf enerji akımları olan bu teorik iplerden ikisi, teorik olarak uzay-zamanı, zaman makinesi olarak da bildiğimiz kapalı bir zaman benzeri eğri oluşturmaya yetecek kadar bükebilir.
BONUS: Zaman dedik, Dünya dedik, Güneş dedik… Peki uzay hakkında neler biliyorsunuz? Uzay hakkında muhtemelen daha önce duymadığınız ilginç gerçekleri hemen öğrenmek buraya tıklayın 😌
Kaynak: 1
