İnsanı güldürmeyi amaçlayan ve hayat içerisinde karşılaştığımız gündelik olayların gülünesi taraflarını ortaya çıkartan mizah, takipçisine farklı formlarda sunulan bir edebiyat türü. Her ne kadar anlık görüntüler ve dijitalin hâkimiyeti söz konusu olsa da mizah dergileri hâlâ hayatımızdaki yerini koruyor. İşte size bu toprakların ilk mizah dergisi Diyojen’den Uykusuz’a 19 mizah dergisi.
Diyojen (1869-1873)
Gerçek anlamda ilk mizah dergisi olarak kabul edilen Diyojen ilk sayısını 1869 yılında yayımladı. Ermeni asıllı bir Osmanlı vatandaşı olan Teodor Kasap tarafından üç günde bir yayımlanan dergi, dönemin politik ortamının da etkisiyle üç kez yayın hayatına ara vermek zorunda kaldı. Osmanlıcadan önce Rumca, Ermenice ve Fransızca olarak da yayımlanan Diyojen’in 183’üncü ve son sayısı 1873 yılında çıktı.
Kalem (1908-1911)
Türk karikatürünün öncüsü konumundaki Kalem, Salah Cimcoz ve Celal Esat Arseven’in önderliğinde Fransızca ve Türkçe olarak üç yıl boyunca yayımlandı. Dönemin padişahı II. Abdülhamit’e, daha sonra ise İttihat ve Terakki yönetimine getirdiği eleştiriler nedeniyle 130 sayı ayakta kalabilen dergi 1911 yılında yayın hayatına son vermek zorunda kaldı.
Diken (1918-1920)
Sedat Simavi’nin öncülüğünde bir siyasi mizah dergisi olarak yayımlanan Diken de kısa sürede yayın hayatı son bulan dergilerden biri. Milli Mücadele döneminde iki yıl boyunca insanların genel halinden hareketle “büzgün dudaklara biraz gülümseme getirmek” amacıyla yayın hayatına başlayan dergi, Kurtuluş Savaşı’nı destekleyen tavrı ile Türk mizah tarihinde önemli bir yere sahiptir.
Akbaba (1922-1977)
Dile kolay, tam 55 yıl! Türk mizah tarihinin bugüne kadar en uzun süre yayımlanan mizah dergisi olarak tarihte yerini alan Akbaba, Türk edebiyatının önemli iki ismi Yusuf Ziya Ortaç ve Orhan Seyfi Orhon tarafından kuruldu. 1931-1933 ile 1950-1951 yılları arasında politik duruşu sebebiyle yayın hayatına kısa molalar vermek zorunda kalan dergi, eleştiri yazıları, tiyatro oyunları, fıkralar, rüya tabirleri, genç fırçalar köşesi ve karikatürlerden oluşuyordu. Dergi, arka kapağında yabancı karikatüristlerin eserlerine de yer veriyordu. Bu köşenin adı derginin ilk yıllarında “Ecnebi karikatürleri” iken, sonraki yıllarda “Dünya karikatürleri” olarak değişti.
Markopaşa (1946-1947)
Kara mizah dergisi Markopaşa, Türkiye’deki mizah dergilerinin makûs talihi olan “az sayıda yayımlanma” derdinden mustarip bir başka yayın. Kasım 1946 ile Mayıs 1947 arasında sadece 22 sayı basılabilen derginin kadrosunda Aziz Nesin, Sabahattin Ali, Rıfat Ilgaz ve Mustafa Mim Uykusuz gibi isimler yer alıyordu. Derginin çıkış aralığı belirsizdi ve bunun da sebebi ya yazarları hapishanede olurdu ya da dergi çıkar ancak devlet tarafından toplatılırdı. Tüm bunlara rağmen gazetelerin yaygın dağıtımla bile 50 bin satabildiği dönemde bazen elden satılan dergi 60 bin tiraja ulaşmayı başardı.
Markopaşa kapatıldıktan sonra yayın hayatına -sırasıyla- Merhumpaşa, Malumpaşa, Yedi-Sekiz Hasan Paşa, Hür Marko Paşa, Bizim Paşa, Ali Baba ve Kırk Haramiler adları altında devam etti.
Tef (1954-56 / 1960-?)
1954-56 yılları arasında iki yıl, 27 Mayıs 1960’tan sonra da bir süre çıkan Tef toplumcu bir bakış açısına sahipti. Kadrosu tam anlamıyla ağız sulandıran cinsten ve oldukça kalabalık olan Tef’in bu muhteşem kadrosunda, daha sonra Türk mizahına damgasını vuracak olan Oğuz Aral, Turhan Selçuk, Ferruh Doğan gibi isimler yer alıyordu.
Gırgır (1972-…)
Oğuz Aral’ın liderlik ettiği Gırgır, 1922-1991 yılları arasında Sovyetler Birliği’nde yayımlanan Krokodil’den sonra dünyanın en çok satan mizah dergisi -bazı kaynaklarda Amerikan Mad dergisinin de ardından üçüncü sırada- olarak bir döneme damgasını vurdu. Sadece sarı ve siyah renklerin kullanıldığı dergi, daha önce yazının gölgesinde kalan çizgileri öne çıkartarak mizah dergiciliğinde adeta devrim yaptı. 500 bin gibi akla hayale gelmeyecek tirajların altına imza atan dergide çalışan pek çok isim, daha sonraki yıllarda farklı dergilerin ortaya çıkmasında ön planda rol alacaktı.
Efsane kadrosu 1989’dan itibaren dağılan Gırgır, zaman zaman ara verse de halen yayın hayatına devam ediyor. Ancak dergi bugün, en çok satan, ilgi gören, gündem yaratan mizah dergisi özelliğinden çok uzakta.
Çarşaf (1975-1992)
Gırgır’a rakip olması düşüncesi ile Hürriyet gazetesinin o dönemki sahibi Erol Simavi tarafından çıkarılan Çarşaf’ın ilk sayısı 17 Aralık 1975 tarihinde yayımlandı. Genel müdürlüğünü Çetin Emeç’in yaptığı dergi, sadece sarı rengi ile dikkat çeken Gırgır’ın karşısında, ekolin ile renklendirilmiş karikatürleriyle belirgin bir tarz oluşturdu. Başlangıçtaki güçlü kadrosunu zamanla yitiren Çarşaf, Gırgır ekibinin çıkarttığı ikinci dergi Fırt‘ın dahi gerisinde kaldı. Önce Nehar Tüblek, daha sonra da Semih Balcıoğlu editörlüğünde 17 yıl yayımlanan dergi, 1992’de Hürriyet’in mizah eki olarak yayınlanmaya başlandı.
Fırt (1976-…)
Gırgır ile aynı koşullardan doğan bir dergi olan Fırt aynı ekibi kullanarak farklı bir kulvara girmiş bir marka haline dönüştü. Tirajlarını Gırgır seviyesine çıkartamasa da, piyasada her daim alıcısı bulunan dergi, kadrosuna dahil olan isimlerin etkisi ile bir süre sonra konumlanma olarak kardeş dergisinden ayrılarak magazinel bir temele oturdu. Defalarca el değiştiren dergi hâlâ çıkıyor olsa da, mizah dergisi anlamında etkisini tamamen yitirmiş durumda.
Limon (1985-1991)
Limon, Gırgır’ın kadrosunda bulunup daha sonra yoluna başka şekilde devam etmek isteyen Gani Müjde, Şükrü Yavuz ve Mehmet Çağçağ gibi isimlerin bir araya gelerek kurduğu bir dergi. Gırgır’da yayımlanması mümkün olmayacak derecede sert ve açık cinsellik, dönemin gençliğinin yoğun argosu ve bunların özgürlüğünü destekleyen tutarlı ve sert bir sol siyaset, çıktığı dönemde Limon’a yüksek bir tiraj kazandırmadıysa da, sağlam bir duruş ve sadık bir okur kitlesi kazandırdı. Derginin tirajı bu sayede yavaş yavaş arttı.
Hıbır (1989-1995)
Gırgır ekolünden gelen Hasan Kaçan, Latif Demirci, Ramize Erer ve Ergün Gündüz gibi isimlerden oluşan ekip, dönemin iddialı dergilerinden biri olmak amacıyla yola çıktı. Yayımlandığı 6 yıllık süre boyunca tam renkli olan dergi, Gırgır ile benzer satış rakamlarına ulaşsa da, günümüzde de geçerli olan “patronun değişmesi” faktörü sonucunda ciddi tiraj kaybı yaşadı ve son sayısını 1995 yılında çıkararak okuyucularına veda etti.
Tewlo (1992)
Tam olarak 1 yılı bile tamamlayamayan sadece 13 sayı çıkabilen Tewlo ilk Türkçe-Kürtçe mizah dergisi olarak tarihteki yerini aldı. Diğer tüm mizah dergileri gibi politik içeriğiyle dikkat çeken yayın, Kürtlerin siyasal mücadelesini merkeze koyarak hareket etti. İçeriğinden çok kısa yayın hayatı sebebiyle Kürt mizahını ön plana çıkartmak konusunda başarılı olup olmadığı tartışılabilir olan Tewlo, yine de bir ilk olması sebebiyle mizah dergiciliği tarihindeki özel yerini hâlen koruyor.
Avni (1990-1996)
Oğuz Aral’ın ünlü karakteri Avni’den yola çıkılarak hazırlanan dergi, mizah dergiciliğinin rüzgârından kısmen de olsa faydalanmış ve orta uzun sayılabilecek yayın hayatı boyunca kendi bakış açısı ve duruşunu mizah dünyasına armağan etmiştir. Derginin ortaya çıkış sebebi Oğuz Aral’ın o dönemde Gırgır dergisinin el değiştirmesi sonucu mevcut sahibiyle düştüğü anlaşmazlıktır.
Pişmiş Kelle (1990-2001)
Limon ve Hıbır gibi Gırgır’dan kopanların kurduğu dergilerden biri olan Pişmiş Kelle, 1990-2001 yılları arasında Milliyet gazetesi bünyesinde yayımlandı. Engin Ergönültaş tarafından kurulan dergi ilk yıllarında, kadrosundaki genç karikatüristler sayesinde belli bir satışı yakalamışsa da, devam eden yıllarda satışların düşmesiyle birlikte önce kadrosunu yitirdi, daha sonra da önceden yayınlanan karikatür ve yazıların yeniden yayımlandığı uzun bir dönemin ardından kapandı.
Pişmiş Kelle, amatör çizerlere profesyonel çalışma olanağı sunduğu için günümüzün pek çok çizerinin çizerliğe ilk başladığı dergi olması açısından ayrı bir öneme sahiptir.
L-Manyak (1996-2012)
Selçuk Erdem ve Bahadır Baruter’in birlikteliğinin ürünü olan L-Manyak, bugüne kadar aylık mizah dergisi olarak varlığını en uzun süre devam ettirebilen yayın olarak Türk mizah tarihinde ayrı bir yere sahip. Geçmişteki örneklerde olduğu gibi derginin bünyesinde bulunan isimlerin ayrılarak başka oluşumlarda yer alması sonucunda kan kaybeden dergi 16 yıllık yayın hayatına 2012’de son vermek zorunda kaldı.
Lombak (2001-2009)
Bahadır Baruter’in lokomotifliğinde piyasaya çıkan dergi için Baruter’in, önce Kemal Kenan Ergen, daha sonra Ömer Pınar, son olarak da Fatih Solmaz’ın esprileriyle çizdiği Lombak karakterinin dergi versiyonu da denilebilir. Kötü Kedi Şerafettin, Kunteper Canavarı, Cihangir’de Bir Ev, Zavallı Polat, Lombak Şehitleri, Tübitak, Prifesör Lepistes, İsmail, Tuğçe gibi çizgi roman eserlerine yer veren Lombak dergisi, çıkış yıllarında iyi bir satış yakaladıysa da ilerleyen yıllarda çeşitli kopmalar yaşayarak enerjisini yitirdi.
Penguen (2002-…)
Metin Üstündağ, Bahadır Baruter, Selçuk Erdem ve Erdil Yaşaroğlu başta olmak üzere, Leman’dan ayrılan bir grup çizer ve mizah adamı tarafından Eylül 2002’de ilk sayısını yayımlayan Penguen her çarşamba okurları ile buluşuyor. Gırgır’ın eski günlerindeki muhalif duruşunun günümüzdeki yansıması olarak dikkat çeken dergi, politik sert duruş ve mizahı aynı potada eritmeyi başaran yayınların başında geliyor. Maskotu, uçmaya çalışan bir penguen olan dergi, özellikle son dönemde yaptığı kapaklar ile sosyal medyada en çok paylaşılan muhalif yayınlardan biri konumunda.
Uykusuz (2007-…)
2007 yılının ağustos ayında Penguen’den ayrılan Yiğit Özgür, Ersin Karabulut, Oky, Umut Sarıkaya, Uğur Gürsoy ve Memo Tembelçizer tarafından kurulan Uykusuz’un ilk sayısı 5 Eylül 2007 günü yayımlandı. Her perşembe çıkan Uykusuz, Yiğit Özgür’ün çizgili pijama ve atlet kombinesini giyen karakterini amblem olarak kullanıyor.
Leman‘dan Penguen’in doğuşu gibi politik ya da Fermuar‘ın Penguen’den doğuşu gibi mizah tarzındaki farklılıklardan dolayı değil; dostane bir şekilde, sadece yeni bir dergi çıkarmak amacıyla Penguen’den ayrılan çizerler tarafından kurulan Uykusuz, genç nesle daha yakın bir dille mizah yapması ve Penguen gibi muhalif duruşunu ortaya koyması ile dikkat çekiyor. Dergi, 2008’de yayın hayatına son vermek zorunda kalan Fermuar’dan gelen Üstün Kardeşler ve Emrah Ablak ile 2009’da yayın hayatına son vermek zorunda kalan Cici dergisinden gelen Alpay Erdem ve Yetkin Gülmen ile kadrosunu zenginleştirmiştir.
