Sinema Tarihinin Pek Bilinmeyen Yüzü "Panoptikon"un Kullanıldığı 8 Önemli Film

Panoptikon İngiliz filozof ve toplum kuramcısı Jeremy Bentham‘ın 1875 yılında hazırlamış olduğu hapishane inşa modelidir. Türkçe karşılığı bütünü gözlemlemektir. Bu model birkaç katlı, tek odalı hücrelerden oluşan ve bir halka üzerine kurulmuş sistemdir. Sekizgen biçimde oluşan bu binaların tam ortasında gözetleme kulesi vardır. Kuleyi herkes görebilmekte lakin ama kulede kimlerin olduğunu kimse görmemektedir. Fransız düşünür Michel Foucault, panoptikon fikrini modern güç kavramının babası olarak görüyordu. Her an izlenebileceğini düşünen ve izlenmese bile izlendiğini hisseden bireyler kendine kendi kendine bir otokontrol mekanizmasi geliştirir ve kendini denetlemeye baslar. Gerçek hayata geçirilmese bile filmlere konu olmuş bir modeldir. Superpanoptikon, Sinoptikon ve Panoptikon gibi modeller günümüz toplumlarındaki disiplin ve kontrol sistemlerinin gelişimini anlatmaktadır. Superpanoptikon ve sinoptikon gibi modeller sadece panoptikon’un biçim değişmiş halidir. Burada filmler hakkından daha çok panoptikon kavramının içinde bulunduğu durumu izah edip ve kavramı en iyi işleyenleri listeledik.

1. Truman Show

Reality show programının ana karakteri olan Truman yaşadığı yerin birileri tarafından kurgulandığından şüphelenir ve ipuçlarından yararlanarak gerçeklerle yüzleşmek için filmin sonunda tekne yolculuğunu göze alır. Son sahneye geldiğinde ise show programının yaratıcısı ile konuşur ve kurgulanmış dünya yerine tercihini gerçek dünyadan olduğunu söyler.
“Truman: Siz kimsiniz?
Christof: Milyonlara, umut, neşe ve ilham veren televizyon şovunun yaratıcısıyım.
Truman: O halde ben kimim?
Christof: Bir yıldızsın.
Truman: Hiçbir şey gerçek değil miydi?
Christof: Gerçek olan sendin. (…) Senin için yarattığım dünyadan başka dışarıda daha fazla hakikat yok. Aynı yalanlar. Aynı aldatmalar. Fakat benim dünyamda korkacağın hiçbir şey yok.”

2. Eagle Eye

Jerry ve Rachel, hiç tanımadıkları bir kadın tarafından kaçırılır. Fakat bu kadın her ikisi ile ilgili her şeyi bilmektedir. Politik bir suikast için kullanılmakta olduklarını anlayan bu iki rehine işbirliği yapmaya karar verirler. Kendilerini arayan kadın, ABD savunma bakanlığının emrindeki bir süper bilgisayardır! Bu süper bilgisayar tüm kameralar ile her yere ulaşabilmekte ve istediği her şeyi yapabilmektedir. Sonuç olarak bu bilgisayar insanların neler yaptığını gözlemlemekte ve yeri geldiğinde müdahalede bulunmaktadır.

3. 1984

George Orwell’ın 1984 romanından uyarlanan bu film, giriş sahnesi ile dikkat çekmektedir.
Hapishane görünümü yaratılmış bir çalışma alanı olduğunu görürüz. Hapishanede giyilen tek tip formalar gibi herkeste aynı forma vardır ve çalışma alanları küçücük bir yerdir. Kamera hareket ettikçe tek bir çalışanın tek bir mekanda olduğu görülür. Kamera Winston’un çalıştığı alana doğru indiğinde ise yukarıdan televizyon olarak düşündüğümüz medyanın aslında daha farklı bir şey olduğunu anlarız. “Big Brother” çalışanların yanındadır ve onları izlemektedir algısı oluşturulmuştur. En azından çalışanlar öyle hissetmekte ve çalışmalarına, konuşmalarına gözetlenildiklerinin bilinci içerisinde yön vermektedirler.

4. Modern Times

Charlie Chaplin’in klasikleşmiş olan filmi fabrikada var olan gözetimi ve kendini denetlemenin ne anlama geldiği üzerine yapılmış panoptik bir filmdir. Filmin bir sahnesinde fabrika sahibi ekranı açar ve montaj bölümündeki işçilerin hızlarını artırmak için montaj bandının hızlandırılmasını, bu bölümde görevli işçiye iletir. Bundan sonra ustabaşları, işçiler montaj bandı ile aynı performansta çalışmaları için büyük çaba gösterirler. Bu sahnede işçilerin otomatikleşmiş haraketlerini görürüz. Kısaca filmde işçiler Panoptikon’da ki gözetleyici ya da 1984 filmindeki Big Brother gibi konuşup emir veren adamı izlemektedir.

5. The Last Castle

Bir kaleyi yapan unsurlar hiçbir zaman değişmezdir. Öncelikle göz alabildiğince geniş bir alana hakim yüksek bir konumdur. Sonra tüm saldırılara karşı koruyabilecek güçlü duvarlarıdır. Arından amacı sadece öldürmeye istekli eğitimli askerler ve bayraktır. Sonra o bayrağı herkesin görebileceği bir yere dikersiniz ve buna kale denir. Kale dediğimiz zaman düşman insanları dışarıda tutmak için kullanılır ama bu kale insanları içeride tutmak için kullanılmaktadır. Son Kale (Rod Lurie, 2001) filminin girişindeki bu ifadeler, Michel Foucault’un Panoptikon üzerine teorik tartışmalarını iyice somutlaştırır.
Kuledeki gözetleyiciler mahkumları sürekli bir gözetime tabi tutmaktadır ya da en azından mahkumlar buna inanacaktı. Kule, aşağı ve yukarı hareket edecek şekilde dizayn edilmişti. Böylece iktidarın bakışı her daim hareket halinde olacaktır.

6. V for Vendetta

V for Vendetta filminin bir sahnesinde evlerin üzerine çanak antenler konulmuştur. Bu antenler ile insanları dinlemektedirler. Bunun dışında yine dev ekrandan insanlara emir veren ve bu emirleri uygulayan insanlarda vardır. Emir veren kişi aynı zamanda herkesi gözetleme imkanı vardır.

7. Fahrenheit 451

Sinoptikonda belirleyici olan, görünürlüğün değişmesidir. Zaten günümüz filmlerini anlamak için panoptikonun biçim değiştirilmiş halidir. Televizyon seyretme eyleminin doğasını anlamak için distopik kurguda üretilmiş bir filmdir.Montag, işi gereği evde olmadığı için televizyon karşısında çok vakit geçirmemektedir. Onun hayatı terfi olmak ve kitap yakma görevini yerine getirmektir. Karısı olan Linda ise maaş artışı durumunda yeni tip televizyon alma peşindedir. Karısıyla karşılaşmasında ürettiği ifadeler bunu açıkça gösterir:
Montag: Terfi ettim. Dinliyor musun Linda?” (Linda yanıt vermez, kanepede televizyonla bütünleşmiştir. Montag oradan uzaklaşır. Montag yan odaya geçerken karısı seslenir).
Linda: Oh! Harika Montag.
Montag: Kaptan, dışarıdaki konuşma esnasında bana söyledi.” (Linda, halen Montag’ı dinlememektedir).
Linda: Ne dedin?
Montag: Terfim hakkında konuşuyorum.
(Montag elbisesini değiştirirken, kadın halen televizyon seyreder. Başını televizyondan ayırmaz)
Linda: Bu maaş artışı anlamına mı geliyor? Ne kadar?”

8. Snatch

Kapışma filmiden kameralar asansör dahil her yerdedirler. Kapıdan girişten başlayarak insanları her yerde izlerler. Filmde kapının girişinde kamera sistemleri yanı sıra, güvenlik taramaları yapılır. Bunun için elektronik cihazlar kullanılır. Kimlik, elektronik tarama cihazları yanı sıra kamera da bunları kayıt altına alır ve de kamera başındaki gözetleyici bu kontrolleri izler: Kontrolü kontrol eden kontrol sistemidir.