Türkiye, seçim öncesi propaganda dönemi düşünüldüğünde, siyasi heyecanı düşük seçimlerinden birisini yaşadı 31 Mart 2019’da. Ancak bu tablo, seçim gecesi saat 23:00 itibariyle değişti. Özellikle İstanbul ve Ankara Büyükşehir Belediye Başkanlığı seçim sonuçlarına yapılan itirazlar, yapılan yeniden sayımlar, bu illerde seçim sonuçlarının bugüne kadar kesinleşmemesi, başka il ve ilçelerde benzer durumların yaşanması siyasi heyecanı artırdığı gibi, seçim sonuçlarına itirazları da halkın gündemine oturttu. Hemen herkes “geçersiz oy”lardan, seçim iptallerinden bahsediyor. Peki nedir “geçersiz oy”? Oylar ne zaman “geçersiz” sayılır? Bu yazıda, yasal düzenlemeler ve Yüksel Seçim Kurulu (YSK) kararlarına göre ve teknik ayrıntılara boğulmadan bu sorulara kısa cevaplar vermek istedik.
1. Zarfın geçersiz sayılması
Seçimlerde üzerine “evet” mührünü bastığımız oy pusulaları üzerinde YSK amblemi ile ilçe seçim kurulu ve sandık kurulunun mühürleri bulunan zarfa konularak oy sandığına atılır. İşte bu zarflar geçersizse içindeki pusula/pusulalar yani oylar da geçersiz olur.
Seçim tamamlandığında, sandık kurulları derhal oyların sayım ve döküm işlemine başlar. Zarflar AÇILMADAN bir yandan sayılır bir yandan geçerli olup olmadıkları kontrol edilir. Sandık kurulunca verilen biçim ve renkte olmayan; üzerinde “T.C. Yüksek Seçim Kurulu” filigranı olmayan kâğıttan imal edilmiş, Yüksek Seçim Kurulu amblemi olmayan, İlçe Seçim Kurulu mührü bulunmayan, tamamı yırtılmış olan, üzerinde ilçe seçim kurulu sandık kurulu mührü dışında herhangi bir mühür, imza, yazı, parmak izi veya herhangi bir işaret bulunan zarflar geçersizdir. Dikkat edilirse, zarfların üzerinde sandık kurulu mührü bulunduğunu belirtmemize rağmen, sandık kurulu mührünün bulunmaması halini zarfın geçersizliği nedeni olarak saymadık. Hatırlayacağınız üzere, YSK 16 Nisan 2017 tarihli Anayasa Değişikliği Referandumunda sandık kurulu mührü olmayan zarfları (ve oy pusulalarını) geçerli saymış ve sonrasında bu kural 298 sayılı yasaya da eklenmiştir. Artık, zarfların üzerinde sandık kurulu mührü olmaması zarfın geçersizliği sonucunu doğurmuyor. Bir de, zarfın üzerinde “leke” veya “çizik” bulunsa dahi, bunların “özel işaret koymak amacıyla yapıldığı kesin olarak anlaşılamıyorsa” bu zarflar da geçerli sayılıyor.
Geçersiz olduğuna karar verilen zarflar ne yapılıyor? Geçersiz zarflar kesinlikle açılmıyor ve geçersiz zarfların sayısı sandık kurulu tutanağına (kamuoyunda bilinen adıyla “ıslak imzalı tutanak”) işlenerek, bu zarflar saklanarak ayrı bir şekilde paketleniyor. Bu nedenle, geçersiz sayılan zarfların içindeki oy pusulaları sayılmıyor ve geçersiz oy olarak hesaplanıyorlar.
Geçersiz zarflar tespit edildikten sonra kalan geçerli zarf sayısının o sandıkta oy kullanan seçmen sayısından fazla olması halinde, sandık kurulu başkanı bu fazlalık kadar zarfı geçerli zarflar arasından gelişi güzel seçer ve zarfları açmadan derhal yakarak imha eder. İmha edilen zarf sayısı tutanaklara işlenir. Ancak bu zarflar, kullanılan oy sayısı içinde hesaplanmadığı için “geçersiz oy” sayısına eklenmezler.
2. Oy pusulasının malzemesi, rengi, biçimi nedeniyle ve/veya bulunması gereken amblem ve mühürlerin eksikliği
Cumhurbaşkanı, milletvekili, il genel meclisi, belediye meclis üyeliği ve belediye başkanlığı seçimlerinde “birleşik oy pusulası” kullanılır. Bu yazıda birleşik oy pusulalarından kısaca oy pusulası olarak bahsedeceğiz. Bu başlık altında oy pusulasının biçiminden (rengi, malzemesi vs.) kaynaklanan nedenlerle oyların geçersiz sayılmasından bahsedeceğiz. Oy pusulalarının tasarlanması, hazırlanması ve zamanında ilçe seçim kurullarına dağıtılması görevi YSK’nindir. YSK her seçim için farklı renkte oy pusulası belirler. Örneğin, 31 Mart Yerel Seçimlerinde il genel meclisi üyeliği için turuncu, ilçe belediye meclisi üyeliği için sarı, büyükşehir belediye başkanlığı seçimi için beyaz ve ilçe belediye başkanlığı seçimleri için de mavi oy pusulası kullanılmıştır. Her bir oy pusulasında “Türkiye Cumhuriyeti Yüksek Seçim Kurulu” filigranı bulunmalıdır. Ayrıca, sandık kurulları oy verme işlemi başlamadan her bir oy pusulasının arkasını mühürler. Zarftan çıkan oy pusulasının YSK tarafından hazırlanıp sandık kurullarına dağıtılan biçim ve renkte olmaması halinde, arkasında sandık kurulu mührü bulunsa bile o pusula ve dolayısıyla verilen oy geçersiz sayılır. Aynı şekilde zarftan çıkan oy pusulasında YSK filigranının bulunmaması halinde de pusula geçersiz sayılır ve geçersiz oylar hanesine yazılır. Bununla birlikte, aynen zarflarda olduğu gibi seçim kurulları tarafından gönderilen ve YSK filigranı bulunan oy pusulalarının arkasının “sandık kurullarının ihmaliyle mühürlenmemiş olması” o pusulaları geçersiz yapmaz. Bir diğer deyişle, YSK tarafından belirlenen biçim özelliklerini karşılayan oy pusulaları, sandık kurulu tarafından mühürlenmese de geçerlidir.
3. Zarfın içinden çıkan oy pusulasının başka bir seçim çevresine ait olması
Zarftan çıkan oy pusulasının sandığın içinde bulunduğu ilçeden başka bir ilçe seçimine, içinde bulunduğu başka bir büyükşehir belediyesi seçimine ait olması halinde, pusula tüm biçim şartlarını sağlıyor olsa bile oy pusulası geçersiz sayılacaktır. O pusulaya verilen oyun, sandığın bulunduğu ilçeden farklı ilçeye ya da büyükşehir seçimine aktarılması mümkün değildir.
4. Oy pusulasının hiçbir yerine “Evet” mührü basılmaması, boş oy kullanılması
Seçmenler, oy pusulasına YSK tarafından hazırlanan ve sandık kurullarına dağıtılan “EVET” mührünü basarak tercihlerini yaparlar, oylarını kullanırlar. Oy pusulasına hiçbir surette EVET mührü basılmayan “boş” oylar geçersiz sayılır. Adaylardan hiçbirine yönelik tercih içermeyen boş oylar, çoğunlukla bir siyasi tercih olarak kullanılsa da, seçim sonuçları bakımından hesaplanmayan geçersiz oylardır. Kamuoyunda, boş oy ile geçersiz oyun farklı olduğuna dair yaygın kanı yanlıştır. Boş oy, seçim hukuku anlamında bir “oy” değildir. Boş oylar geçersiz oylardır.
5. “Evet” mührünün hatalı basılması
Her bir oy pusulasında siyasi partilere ve bağımsız adaylara mührün basılması için bir alan ayrılır. Bu alanda siyasi partilerin amblemleri ve bağımsız adayların adları yer alır. Seçmenlerin, bir oy pusulasında sadece bir siyasi parti ya da bağımsız adayı seçmesi mümkündür. Bu nedenle, birden fazla siyasi parti ya da bağımsız adaya ayrılan alanlara birden fazla EVET mührü basılması halinde o oy geçersizdir. EVET mührü bir defa basılmış olsa bile, birden fazla siyasi parti ya da bağımsız adayın alanına taşmış ise de o oy geçersizdir. Zira seçmenin hangi siyasi parti ya da bağımsız adayı tercih ettiği anlaşılamaz.
Bununla birlikte, oy pusulasına geçerli olarak basılan EVET mührünün veya oy pusulasının arkasındaki sandık kurulu mührünün, pusulanın katlanarak konması nedeniyle başka bir siyasi parti ya da bağımsız adaya ait alana ya da zarfın içindeki diğer oy pusulalarına bulaşması halinde o oy pusulası geçerli sayılacaktır. Bu hallerde yani, oy pusulasının farklı yerine ya da yerlerine mühür bulaşması halinde, sandık kurulu bu durumun seçmenin bilinçli tercihi olmadığına karar vererek oyu geçerli sayacaktır.
Bir siyasi partiye veya bağımsız adaya ayrılan alana birden çok EVET mührü basılmışsa, oy geçerlidir. Çünkü seçmenin tercihi bir adaydır ancak birden çok defa mühür basmıştır. Aynı şekilde, pusulaya basılan EVET mührünün ilgili siyasi parti ya da bağımsız adaya ayrılan bölümden taşması ama başka bir siyasi parti ya da bağımsız adaya ait alana taşmaması halinde de oy geçerlidir.
6. Oy pusulasına YSK tarafından dağıtılan “Evet” mühründen başka bir mühür, parmak izi, herhangi bir özel işaret, imza kaşesi, isim basılması veya yazılması
Seçmenler tercihlerini sadece sandık kurulu tarafından verilen EVET mührü ile yapabilirler. Bunun dışında, oy pusulasına, başkaca bir mühür basılması, herhangi özel bir işaret ya da isim yazılması, parmak izi basılması halinde, oy geçersiz sayılır.
7. Oy pusulasının siyasi partilere veya bağımsız adaylara ait kısımlarının karalanmış, çizilmiş, işaretlenmiş olması veya oy pusulasının üzerinde yer alan matbu yazıların ve şekillerin dışında yazılar, harfler, sayılar yazılmış, şekiller çizilmiş olması
Oy pusulasının siyasi partilere ya da bağımsız adaylara ait kısımlarının BELİRGİN BİR ŞEKİLDE VE ÖZEL OLARAK çizilmesi, karalanması veya işaretlenmiş olması halinde de oy pusulası geçersiz olacaktır. Seçmen sandık kurulunca verilen EVET mührünü, dilediği siyasi parti ya da adaya bastıktan sonra başkaca parti ya da adaya ait alanı bu şekilde karalar ya da çizerse, oyu geçersiz olacaktır. Aynı şekilde, oy pusulasının üzerinde yer alan matbu yazılar ve şekillerin dışında, oy pusulasına başkaca yazılar, harfler, sayılar yazılmış, şekiller çizilmiş olan oy pusulaları da geçersizdir; bu oy pusulaları için kullanılan oylar geçerli sayılmaz, hesaba katılmaz.
Ancak, EVET mührünün usule uygun olarak bir siyasi parti ya da bağımsız adaya basılmış olmasına rağmen, oy pusulası herhangi bir şekilde lekelenmiş ise, bu durumun özel olarak işaret koymak amacıyla yapıldığının anlaşılamaması halinde sandık kurulu oyun geçerli olduğuna karar verebilir.
8. Zarftan aynı seçime ait birden fazla oy pusulası çıkması
Sayım sırasında bir zarftan AYNI SEÇİME AİT BİRDEN FAZLA OY PUSULASI ÇIKARSA, aynı seçime ait olan pusulaların hepsi geçersizdir. Fazla çıkan ve aynı seçime ait olan oy pusulalarında aynı siyasi parti ya da bağımsız adaya oy verilmiş olsa veya fazla çıkan oy pusulalarının sadece birinde EVET mührü basılmış ve diğerleri boş olsa dahi, oy verilen siyasi parti ya da bağımsız adaya bir oy yazılması mümkün değildir.
Bununla birlikte, 31 Mart 2019 Mahalli İdareler Seçiminde olduğu gibi, aynı zarfa BİRBİRİNDEN FARKLI SEÇİMLER İÇİN BİRDEN ÇOK OY PUSULASI KONULDUĞU HALLERDE, bir seçime ait (örneğin ilçe belediye başkanlığı seçimi) oy pusulasından birden fazla çıkması halinde sadece o seçime ait oy pusulaları geçersiz, sayılır, diğer oy pusulaları (örneğin ilçe belediye meclisi üyeliği, büyükşehir belediye başkanlığı vs.) geçerli sayılırlar.
9. Oy pusulasının bütünlüğünün bozulacak şekilde yırtılmış ya da koparılmış olması
Oy pusulasının bütünlüğünün bozulacak şekilde yırtılmış veya koparılmış olması halinde pusulaya basılan EVET mührü geçerli bir şekilde basılmış olsa da oy pusulası geçersiz sayılacaktır.
Ancak, oy pusulasının zarfların açılması ya da oyların okunması sırasında yırtılması veyahut bütünlüğünün bozulmaksızın kazaen yırtılması halinde oy pusulası geçersiz sayılmaz. Sandık kurulunun oy pusulasını geçersiz sayması gerekmektedir.
10. Seçimin iptal edilmesi
Buraya kadar, zarfların ya da oy pusulasının biçim özellikleri, seçmenlerin oy pusulası ya da zarfları üzerindeki bilinçli ya da bilinçsiz hareketleri nedeniyle oy pusulalarının ya da oyların geçersiz sayılması nedenlerine değindik. Seçim hukuku bakımından da “geçersiz oy”lar bu kategoriyi ifade eder.
Ancak, seçim hukuku bakımından teknik olarak “geçersiz oy” kategorisine girmemekle birlikte, seçmenin oyunun hesaplanmayacağı ve bu nedenle YSK tarafından belirlenecek bir başka günde bir defa daha aynı seçim için yeniden oy kullanmak zorunda kalacağı, bir diğer anlamda o seçim çevresindeki tüm seçmenleri verdiği oyların geçersiz sayıldığı, seçimlerin seçim kurulları tarafından iptal edilmesi ihtimaline değinilebilir. Seçim kurulları, o seçim çevresindeki seçimin sonucuna etkili usulsüzlükler tespit edilmesi halinde, yasa ile belirlenen şikayet ve itirazlar sonucunda seçimleri iptal etme yetkisine sahiptir. Bu hallerde, oylar daha önce sayılmış olsa bile, seçimin iptali nedeniyle hiçbir oy geçerli sayılmamış olacaktır. Özellikle İstanbul ve Ankara Büyükşehir Belediye seçimlerinin iptal edilme ihtimalinin basın yayın organların yoğunlukla konuşulduğu bu günlerde, bu maddeyi de yazımıza eklemek istedik.
