Canlı bir renk pigmentine sahip olan Tyrian moru, deniz salyangozlarının mukuslarından çıkarılan bir boya türüydü. Bu boyaya halkın erişimi kısıtlıydı. Sadece antik dünyada yaşayan seçkin insanlara kıyafet yapmak için kullanılırdı. İşte bu yüzden Tyrian moru kraliyet moru olarak da biliniyor. Peki bu boyayı bu kadar değerli kılan şey neydi? Kraliyet ailesinin giydiği kıyafetler neden Tyrian moru renginde yapılıyordu? Gelin bu sorulara yanıt arayalım.
Yunan mitolojisindeki bir hikayeye göre; Herkül sahilde yürürken köpeği bir deniz salyangozunun üzerine atlar ve her yeri mora boyanır
Herkül o gün, Tyro isimli bir periyi etkilemeye çalışır. Peri ise köpeğin kürkündeki mor renkten yapılmış bir cüppe ister. İşte Tyrian moru bu şekilde ortaya çıkar.
Herkül ve köpeğinin hikayesi bir efsaneden ibaret olsa da, antik dünyada Tyrian moruna duyulan şehvet fazlasıyla gerçekti
Binlerce deniz salyangozunun mukusundan elde edilen bu özel pigment, duvar resimleri, kıyafet ve gündelik eşya yapımında kullanılıyordu. Pigmentin elde edilmesi çok zahmetli olduğu için boya fahiş fiyatlara satılıyordu ve sadece zenginler satın alabiliyordu.
Tyrian moru, ilk kez M.Ö. 16 yüzyılda Fenikelilerin Sur kentinde (günümüzde Lübnan sınırları içinde) üretildi
Fenikeliler ve mor boya o kadar birbiriyle bütünleşmiştir ki, bazı tarihçiler “Fenike” kelimesinin Yunanca “phoinos” (kırmızı boya) kelimesinden türediğine inanıyor. Tyrian morunun romantik bir hikayesi olsa da boya üretimi yapmak hiç de romantik değildi. Hatta epey zorlu yanları vardı.
Antik çağlarda yaşayan insanlar, bu boyayı üretmek için sahillerden binlerce murex deniz salyangozu topluyordu
Bu salyangozun; Hexaplex trunculus, Bolinus brandaris ve Stramonita haemastoma gibi türlerinin her birinden morun farklı renk tonları üretiliyordu. Önce salyangozlar bir bütün olarak eziliyor sonra da minik mukus bezleri kesiliyordu.
Romalı mimar ve mühendis Vitruvius, boya yapım sürecini şu şekilde anlatıyor: “Toplanan bu kabuklar, demir aletlerle parçalanıyor ve gözyaşı gibi akan mor kan, dışarı atılıp öğütme işlemi için havanlara toplanıyor.” Daha sonra fermente ediliyor ve karışımın pıhtılaşması bekleniyordu. Eğer boya siyahımsı bir mor renge sahipse boyanın en iyi kalitede olduğu düşünülürdü.
Kraliyet morunun yapımı hem zahmetli bir süreçti hem de üretim aşamasında çevreye korkunç bir koku yayılıyordu
Antik tarihçilere göre bu koku çürüyen balık ve idrar kokusuna benziyordu. Ancak üreticiler için bu boya her şeye değerdi. Çünkü Tyrian moru altından daha değerliydi!
Tyrian moru o kadar büyük bir tutkuydu ki Antik Yunan’da kraliyet ailesinin mor giymesi yasayla zorunlu tutulmuştu
Antik Mısır’da ise Kleopatra, servetinin büyük bir kısmını teknelerini mora boyatmak için harcamıştı. Ancak hiçbir halk moru Romalılar kadar benimsemedi.
Tarihçilere göre; Moritanya kralı, Roma imparatoru Caligula ile yaptığı bir görüşme sırasında mor renk giydiği için imparator aşırı öfkelenmiş ve Moritanya kralını öldürtmüştü
İşte Antik Roma’da mor çılgınlığı bu kadar ileri düzeydeydi. Çünkü seçkinleri, sıradan insanlardan ayıran şeyin Tyrian moru olduğu düşünülüyordu. Yukarıda da değindiğimiz gibi bu pigment sadece arzulanan bir renk değildi. Aynı zamanda çok değerliydi. M.Ö. 301’de Roma imparatoru Diocletian, bir pound Tyrian boyasının üç pound altına eşdeğer olduğunu belirten bir ferman yayımlamıştı. Ancak 15. yüzyıldan sonra bu renk pigmentinin üretimi azalmaya başladı.
1453 yılında Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethetmesiyle Roma İmparatorluğu tarih sahnesinden silindi. Bu durum Avrupa’nın İstanbul’daki boya endüstrisine ulaşmasını engelledi
Durum böyle olunca 1464 yılında Papa II. Paul, Tyrian morunun kırmızı renkle değiştirileceğini ilan etti. Kırmızının üretimi daha kolaydı ve ucuzdu. Böylece kırmızı renk, Katolik Kilisesi ve kraliyet ailelerinin yeni sembolü olmaya başladı. Tyrian morunun yapım aşaması zamanla unutuldu. Boya üreticileri bu konuda çok ketumdu ve üretim süreci hakkında ayrıntılı notlar bırakmamışlardı. Günümüzde Tyrian moru hakkındaki bilgiler arkeolojik bulgularla sınırlı. Ancak 2022’de boya yapım sürecini yeniden canlandıran insanlar da oldu.
Tunuslu tarih meraklısı Mouhamad Ghassen Nouira, bu rengi yaratma umuduyla deniz salyangozlarıyla 14 yıl deney yaptı. 2022 yılında az miktarda mor toz üretmeyi başardı, ancak bir gram Tyrian moru yapmak için 10.000 salyangoz gerekiyordu
Bugün, böyle bir girişim artık ekonomik olarak uygulanabilir değil. Ancak tüm bunlar nedeniyle antik çağda mor rengin neden altından daha değerli olduğunu anlayabiliyoruz.
Kaynak: 1