Haritacılığın başlangıcı ve gelişimi insanlık tarihi kadar eskidir. Günümüzden tam 14.000 yıl önce Mezhyrich’te yapılmış olan ilk çizim, haritacılığın temelini oluşturur. 19. yüzyılda gelişmeye başlayan arkeoloji bilimi, Mezhyrich’te bulunan harita gibi “en eski haritalar” kategorisinde değerlendirilen yüzlerce kalıntıyı gün yüzüne çıkardı. Bu haritalar; kemik, kaya, papirüs ve kil tablet gibi materyallerin yüzeyine çizilmişti. Günümüzden binlerce yıl önce çok ufak hata paylarıyla çizilen bu haritalar, bilim dünyasında büyük bir heyecana yol açtı. İşte, bilinen en eski 11 harita…
1. Mezhyrich Haritası
1965 yılında Ukrayna Mezhyrich yakınlarında yaşayan bir çiftçi, arazisinde kazı çalışmaları yaparken mamut kemikleri buldu. Hemen ardından başlatılan arkeolojik kazılarda 149 mamut kemiğinden oluşan dört barınak ortaya çıkarıldı. Daha sonra bu bölgenin Avrupa Geç Paleolitik dönemden kalma bir yerleşim yeri olduğu anlaşıldı. Bölgedeki çalışmalar devam ederken barınakların birinde, fildişi plakete kazınmış çevredeki diğer barınakları sembolize eden bir çizim bulundu. 14.000 yıl önce yapılan bu çizim dünyanın en eski haritası olarak kabul ediliyor.
2. Çatalhöyük Haritası / Planı
Konya’nın Çumra ilçesinde bulunan Çatalhöyük, Neolitik döneme ait en eski yerleşim yerlerinden biri olarak kabul edilir. 1963 yılında Çatalhöyük’teki kazılar devam ederken, eskiden tapınak olduğu düşünülen bir yapının duvarında dünyanın en eski haritalarından biri bulundu. Çatalhöyük haritası, Mezhyrich’te yeni bir harita bulunana kadar eski haritalar arasında ilk sırada yer alıyordu. MÖ 6200 yılında yapılan bu harita/şehir planı, yaklaşık üç metre uzunluğunda ve doksan santimetre genişliğinde. Dünyanın korunmuş en eskisi şehir planını yansıtan bu çizim, Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmektedir.
3. Bedolina Haritası
1932 yılında gün yüzüne çıkarılan Bedolina haritası, İtalya’daki Seradina-Bedolina Arkeoloji Parkı’nda bulunuyor. MÖ 2500 yılına tarihlendirilen bu harita, dünyanın en ilkel haritalarından biri. Büyük bir kaya üzerine oyulmuş Bedolina haritasının yüksekliği dokuz, genişliği ise dört metre. Haritada kolayca tanımlanabilen altı bina ve yaklaşık otuz geometrik form var. Bu desenlerin yanında insan ve hayvan figürlerine de yer verilmiş.
4. Yorgantepe Haritası
Kerkük yakınlarında bulunan Yorgantepe haritası, MÖ 2300 yılında Akadlar döneminde yapılmış. Kil tablet üzerine çizilmiş olan bu harita 6,8 x 7,6 cm boyutlarında. Haritada kolaylıkla tanımlanan iki dağ, dağların arasından akan bir nehir, bazı geometrik desenler ve çivi yazısıyla yazılmış açıklamalar bulunuyor. Aynı zamanda haritanın üzerinde doğu, batı ve kuzey gibi yön belirten şekiller yer alıyor. Daha eski haritalarda yön belirten ifadelerin olmaması nedeniyle Yorgantepe haritası, dünya haritacılık tarihinde bir ilk olarak kabul ediliyor.
5. Nippur Haritası
Nippur haritası, 1899 yılında Bağdat yakınlarındaki eski bir Sümer şehri olan Nippur’daki arkeolojik kazılarda ortaya çıkarıldı. Dünyanın en eski haritalarından biri olan bu levha, MÖ 1500 yılına tarihlendirildi. Nippur haritası, Fırat Nehri’nin eski yatağı üzerinde bulunan bir yerleşim yerinin şehir planını gösteriyor. Haritada kanal, tapınak, park ve şehir surları gibi ayrıntılar da belirtilmiş. Kil tablet üzerine çivi yazılarıyla işlenen Nippur haritası, Almanya’daki Friedrich Schiller Üniversitesi’nde sergileniyor.
6. Torino Papirüsü
Eski haritalar listemize Torino Papirüsü olarak adlandırılan Antik Mısır haritasıyla devam ediyoruz. Torino Papirüsü, 1820 yılında İtalyan asıllı diplomat B. Drovetti tarafından bulundu. MÖ 1150 yılına tarihlendirilen bu papirüs, 41 cm yüksekliğinde ve yaklaşık üç metre genişliğinde. Haritada hiyeroglif yazılarla, “denize götüren yol”, “altın işleme evleri” gibi ifadeler bulunuyor. Bilim dünyası, bu haritayı, bilinen en eski jeolojik harita olarak kabul ediyor. Torino Papirüsü, İtalya’daki Engizio Müzesi’nin koleksiyonunda yer alıyor.
7. Babil Dünya Haritası
Eski haritalar arasında Babil dünya haritasının özel bir yeri bulunuyor. MÖ 600’lü yıllarda yapıldığı tahmin edilen Babil haritası, 12,5 x 8 cm ebatlarında bir kil tablet üzerine çizilmiş. Babil’in dünyanın merkezi kabul edildiği bu haritada Asur, Elam ve Urartu gibi bazı devletler küçük yuvarlak çemberlerle belirtilmiş. Haritanın ön ve arka yüzünde Babil uygarlığına ait ilginç bilgiler bulunuyor. Fırat Nehri, Zagros Dağları ve denizler ayrıntılı bir şekilde belirtilmiş. Haritanın aslı Londra British Museum’da sergileniyor.
8. Anaksimandros Haritası
Antik dönemin ilk haritası Miletli filozof Anaksimandros’a ait. Bilime öncülük eden ve evrene ilk defa farklı bir gözle bakan Anaksimandros, evrim teorisini ilk ortaya atan kişi olarak biliniyor. MÖ 600’lü yıllarda çizdiği harita, okyanusları ve kıtaları başarılı bir şekilde gösteren ilk harita olarak kabul ediliyor. Ege Denizi’ni dünyanın merkezi olarak kabul eden bu harita, daha sonra Hekataios tarafından geliştirilmiş ve dünyadaki bütün haritalar için örnek teşkil etmiş.
9. Eratosthenes’in Haritası
MÖ 276-194 yılları arasında yaşayan Eratosthenes, günümüzde Libya sınırlarında bulunan Kirene’de dünyaya geldi. MÖ 245’li yıllarda dünyanın bilim merkezi olarak kabul edilen İskenderiye Kütüphanesi’nin baş sorumlusu olarak çalıştı. Kronoloji ve coğrafya biliminin kurucusu Eratosthenes, dünyanın çevresini %1,6 hata payıyla hesaplayan ilk bilim insanı. Eratosthenes’in haritası paralel ve meridyenler hesaba katılarak çizilmiş ilk dünya haritasıdır.
10. Batlamyus’un Haritası
Yunan asıllı Mısırlı bir bilim insanı olan Batlamyus, sekiz ciltlik “Coğrafya” isimli eserinde, dünyanın en ayrıntılı haritalarından birini çizmişti. MÖ 150’li yıllarda yazıldığı düşünülen bu kitap, 16. yüzyıla kadar bütün kaşiflerin başvuru kaynağı olmuştu. Batlamyus bu eserinde, kendi haritasının dışında matematik ve coğrafya bilgilerine de yer vermişti. Onun haritası tıpkı Eratosthenes’in haritası gibi enlem ve boylamları belirten detaylı bir çizimdi. Ancak bu harita günümüze ulaşamadı. 15. yüzyılda Batlamyus’un kitapları baz alınarak harita tekrar çizildi.
11. Kaşgarlı Mahmud Haritası
Kültür hazinemiz olan Kaşgarlı Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü bilinen en eski Türkçe sözlük olmasının yanı sıra bir Türk tarafından çizilen ilk dünya haritası olma özelliğini taşıyor. Kaşgarlı, Türklerin yaşadığı coğrafi bölgeleri göstermek amacıyla, sözlüğü hazırlarken kitaba bir de dünya haritası ekliyor. Balasagun’un (Kırgızistan) merkez olarak alındığı bu haritada, Çin ve Japonya gibi Uzak Doğu coğrafyalarının tamamına yer verildiği görülüyor.
BONUS: Piri Reis Haritası
Osmanlı Kaptan-ı Deryası Piri Reis, 1513 ve 1528 yıllarında iki farklı dünya haritası çizmişti. 1513 yılında yaptığı harita, Avusturya kıtasını gösteren en eski haritalardan biri olarak kabul edilir. Kanuni Sultan Süleyman’a sunduğu ikinci haritası ise Amerika’nın yeni keşfedilmiş kıyılarını ve Grönland’ı göstermesi bakımından önemlidir. Ceylan derisi üzerine çizilmiş her iki harita Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunmaktadır.
