Doğa, yüzyıllar boyunca insanoğlunun hem hayranlıkla izlediği hem de acımasızca müdahale ettiği bir mucizeler bütünü. Ormanlar, dağlar, okyanuslar ve gökyüzü, yüzbinlerce canlı türünün yaşam alanı oldu. Ancak ne yazık ki, modern dünyanın hızı, sanayileşme, iklim değişikliği, bilinçsiz avcılık ve habitat tahribatı, pek çok hayvan türünü uçurumun eşiğine sürükledi. Bazı türler o uçurumdan düştü, bazıları ise mucizevi bir şekilde tutunmayı başardı. Bugün, “nesli tükendi” diye anılan birçok hayvan, bilim insanlarının, gönüllülerin, yerel halkların ve doğaseverlerin inatçı çabalarıyla yeniden doğaya kazandırılıyor. Bu türlerin hikâyeleri, yalnızca biyolojik çeşitliliğin değil, insan iradesinin ve umudunun da yeniden doğuşunu simgeliyor. Bu yazımızda yok olmanın kıyısından dönen hayvanlar neler sizinle paylaşıyoruz.
1. Arap antilobu (Arap Oryksi)
1960 yılında Arap oriksi artık neredeyse yok olmak üzereydi. Kuraklık artmış, iklim cilvesini göstermiş, üstüne bir de koleksiyon meraklıları bu güzelliği yakalamaya başlamıştı. Sonuç? Vahşi doğada nesli tükenmiş ilan edildi…
Ama! 1962’de harika bir fikir doğdu: “Neden bu güzelliği koruyup, yeniden çoğaltmıyoruz?” dediler ve esaret altında üreme projesi başlatıldı. İlk başarı Arizona’daki Phoenix’te geldi. Ardından Los Angeles ve San Diego Hayvanat Bahçesi, sonra da Teksas’taki Gladys Porter Hayvanat Bahçesi devreye girdi.
Son durum? 2016 verilerine göre 6.000–7.000 kadar kontrollü birey, ayrıca doğada serbest dolaşan 1.200’den fazla Arap oriksi! Belki daha bile fazlası vardır!
2. Mavi iguana
Mavi iguana… Ona bir kez bakan, “Diğer iguanalar bunun yanında neden bu kadar sönük kalıyor?” diye sorar. Bu göz alıcı canlı sadece Cayman Adaları’nda yaşıyordu ama yollar, insanlar, getirilen diğer hayvanlar derken nesli hızla tükendi. 2002’ye geldiğimizde doğada sadece 15 birey kalmıştı!
İşte burada hikâyeye bir kahraman giriyor: Fred Burton. Cambridge mezunu, Sivrisinek Araştırma Birimi’nde çalışırken bu efsanevi sürüngeni görünce adeta âşık oluyor ve yaşamını bu güzelliği kurtarmaya adıyor. 1990’da başlattığı üreme programı meyvesini veriyor ve 2018’de 1.000’inci mavi iguana doğaya salınıyor. Artık hedef; korumak ve yaşatmak.
3. Gould’s mouse
Düşünün, bir tür var ve 150 yıldır nesli tükendi sanılıyor. Bahsettiğimiz kemirgen: Gould’s mouse. Vahşi kediler, tilkiler ve tarım faaliyetleri bu minik canlıyı yok etmişti… ta ki 2021 yılına kadar!
Avustralya Ulusal Üniversitesi’nden bilim insanları, Shark Bay’de yaşayan bir farenin DNA’sını inceledi. Meğer bu tür, Gould’un faresinin ta kendisiymiş! Bugün sadece 2.000 kadar birey var ama “Return to 1616” gibi projeler sayesinde yaşama umudu taşıyorlar.
4. Kızıl çaylak
Bir zamanlar İngiltere ve İskoçya semalarında süzülen bu zarif yırtıcı kuş, insan zulmü yüzünden neredeyse yok olmuştu. 1870’lerde İngiltere’den, 1879’da ise İskoçya’dan tamamen silinmişti.
Son 30 yılda müthiş bir dönüş yaşandı. İspanya ve Almanya’dan getirilen kuşlar sayesinde, İngiltere’nin birçok yerine yeniden yerleştirildi. Özellikle Chilterns bölgesindeki başarı, diğer alanlara da umut oldu. Artık Kızıl Çaylak, İngiltere’nin en hızlı çoğalan kuş türlerinden biri!
5. Kuzey havuz kurbağası
Bu minik kurbağalar 1995’te İngiltere’deki su seviyeleri düşünce üreyemez hale geldiler ve tamamen kayboldular. Ama işin güzeli şu: 10 yıl sonra gizli bir plan devreye alındı. İsveç’ten her yıl 30 yetişkin kurbağa “Site X” adlı gizli bir yere taşındı. Yeni nesil kurbağalar burada doğdu, büyüdü, çoğaldı ve 2018-2021 arasında Norfolk’ta doğaya bırakıldılar. Sessiz sedasız ama harika bir geri dönüş hikayesi.
6. Amerikan ve Avrupa bizonları
Amerikan bizonları bir zamanlar 60 milyon bireylik dev sürülerle Kuzey Amerika’yı sallıyordu. Ama insanlar, spor olsun diye (!) binlercesini avladı. 1800’lerin sonunda geriye sadece 600 kadar kalmıştı!
Ama çiftçiler, doğaseverler ve yasal düzenlemeler devreye girdi. Esaret altında üretilip doğaya salındılar. Bugün 500.000’e yakın Amerikan bizonu var! En “safkan” olanları Yellowstone’da yaşıyor. Mayıs’ta giderseniz pas rengi tüyleriyle “kırmızı köpek” denilen yavrularını görebilirsiniz.
Avrupa bizonu da benzer bir kader yaşadı. 1920’lerde tamamen yok oldular ama hayvanat bahçelerinde hayatta kalan 54 birey sayesinde kurtarıldılar. Bugün Avrupa’ya geri döndüler ve hatta İngiltere’de Kent’e getirilmeleri planlanıyor! Avrupalı devler geri dönüyor! Yok olmanın kıyısından dönen nadir hayvanlar yazımıza devam ediyoruz.
7. Carterocephalus palaemon
Bu turuncu ve kahverengi güzellik, 1976 yılında İngiltere semalarında son kez kanat çırptı. Neden mi? Çünkü yaşadığı açık, nemli ormanlık alanlar ve çayırlıklar yok olmaya başladı. Ama umut her zaman var! 2016 yılında bir grup doğa koruma gönüllüsü, Belçika’nın Ardennes Ormanları’ndan bireyleri getirip türü yeniden canlandırmak için kolları sıvadı.
2018’de Northamptonshire’daki Rockingham Ormanı’nda tam 16 farklı noktaya bu kelebeklerden yerleştirildi. Ve… büyük haber: Mayıs 2019’da ilk İngiliz doğumlu Carterocephalus palaemon ortaya çıktı! Takip eden gözlemler, bu miniklerin doğaya harika bir şekilde adapte olduğunu gösterdi. Ayrıca bu proje yaklaşık 4.000 kişiyi de doğayla buluşturdu.
8. Eski Dünya Kunduzu
Eskiden Avrupa’nın dört bir yanındaki nehirlerde keyifli bir şekilde yaşayan kunduzlar, kalın kürkleri ve misk benzeri kokuları için avlandılar… ta ki 16. yüzyılda İngiltere’de tamamen yok olana dek.
Ama doğaseverler pes etmedi! Yıllar süren çabaların ardından, kunduzlar nihayet 2013’te Devon’daki Otter Nehri’nde ortaya çıktı. Bu gelişme o kadar etkileyiciydi ki, hükümeti beş yıllık bir değerlendirme sürecine ikna ettiler. Ve sonuç? Kunduzların çevreye harika etkileri var: sulak alanları iyileştiriyorlar, taşkınları önlüyorlar, böcek çeşitliliğini artırıyorlar.
İngiltere, İskoçya ve Galler’de kunduzlar artık yeniden serbest bırakılıyor. Hatta Eylül 2021’de, Avon Nehri’nde aynı aileden üç nesil bir arada görüldü! Bu, 400 yıl sonra ilk defa tamamen doğaya kendi başlarına tutundukları anlamına geliyor.
9. Rarotonga sinekkapanı
Cook Adaları’na özgü bu sevimli kuş türü, Avrupalıların adalara getirdiği kediler ve sıçanlar nedeniyle neredeyse tamamen yok olmuştu. 70’lerde ve 80’lerde yapılan araştırmalarda çok az birey bulunduğu anlaşılınca hemen harekete geçildi.
Cook Adaları Koruma Servisi, 1980’lerde “Kakerori Kurtarma Programı”nı başlattı. Hedef: sıçanları azaltmak ve kuş yuvalarını korumaktı. Şu an Rarotonga Adasında 400’ün üzerinde sinekkapan yaşıyor. Üstelik bu kuşlar artık sadece Rarotonga’da değil! 2001–2003 arasında 30 birey Atiu Adasına taşındı ve bu sayı 2018’de en az 123’e çıktı. Minikler büyüyor, adalar dolup taşıyor!
10. Doğu çizgili bandicoot
Küçük, hızlı ve tavşan boyutlarında! Doğu çizgili bandicoot, Avustralya’da hem habitat kaybı hem de tilki ve kedi gibi yırtıcıların tehdidiyle yok olmanın eşiğine gelmişti. 1980’lerin sonunda sadece 150 tanesi kalmıştı!
Ama neyse ki, bu tür için büyük bir kurtarma operasyonu başladı. Zoos Victoria ve gönüllüler sayesinde, çitle çevrili ve yırtıcılardan arındırılmış alanlar oluşturuldu. Koruyucu köpekler bile göreve dahil edildi! Özellikle Dunkeld’deki bir doğa rezervinde bu özel eğitimli köpekler, bandicootların koruyucu melekleri oldu. Ve 2021’de büyük haber geldi: bu sevimli tür, “vahşi doğada nesli tükenmiş” kategorisinden “tehlike altında” seviyesine çıkarıldı!
11. Echo muhabbet kuşu
Mauritius adasının renkli ama kırılgan canlılarından biri olan Echo muhabbet kuşu, 1980’lerde neredeyse tamamen yok oluyordu. Yalnızca 20 tane kalmıştı! Neden mi? Yabani kediler, habitat kaybı ve yiyecek eksikliği. Ama Mauritius Yaban Hayatı Vakfı ve Londra Zooloji Derneği bu kuşlar için el ele verdi.
1994’te Black River Gorges Milli Parkı kuruldu. Bugün burada 700’den fazla muhabbet kuşu yaşıyor! Ayrıca Bambous Dağları’nda da ikinci bir koloni kuruldu. 2019’da bu türün durumu “tehlike altında”dan “savunmasız” seviyesine indirildi.
12. Mavi Ara
Hani şu meşhur “Rio” animasyon filmi var ya? İşte oradaki sevimli mavi papağan, aslında gerçek hayatta nesli tükenmiş ilan edilen Mavi Ara! 2000’lerin başında doğada tamamen kaybolmuştu. Ama hayvanat bahçelerinde ve özel koleksiyonlarda birkaç birey hala yaşıyordu.
Kurtarma çalışmaları başlatıldı, özel programlarla bu kuşlar çoğaltıldı. 2022’de, sekiz Mavi Ara Brezilya’ya geri döndü. Yanlarında da doğada yaşamı öğrenmeleri için eğitmen kuşlar vardı. Şimdi özgürler! Gökyüzü artık onlar için mavi bir hayal değil, gerçek! Yok olmanın kıyısından dönen nadir hayvanlar yazımızın sonuna geldik.
