Düşünün ki gündüz vakti, gökyüzünde her şey yolunda giderken, aniden ışık soluyor. Güneş, tıpkı biri dev bir perde çekmiş gibi yavaş yavaş kayboluyor. Hava serinliyor, gölgeler uzuyor, kuşlar sessizleşiyor. Bu, sıradan bir hava olayı değil; doğanın bize sunduğu en etkileyici gösterilerden biri: Güneş tutulması. Binlerce yıldır hem insanların hem hayvanların dikkatini çeken bu kısa ama büyüleyici anlar, kimi zaman hayranlık uyandırmış, kimi zaman da korku ve huzursuzluk yaratmıştır. Eski çağlarda kralların kaderini değiştireceğine inanılan, halkın uğursuz bir alamet olarak gördüğü tutulmalar, modern çağda artık bilim insanlarının merceğinde. Ama ilginç olan şu ki, bu gökyüzü gösterisinin asıl sürprizlerinden biri hayvanlar oluyor. İneklerin ansızın ahıra dönmesinden kurbağaların geceyi ilan edercesine ötmeye başlamasına, kuşların panikle havalanmasından örümceklerin ağlarını bozmasına kadar sayısız davranış değişikliği, bu birkaç dakikalık gölge oyununa eşlik ediyor. Peki, doğa bu kadar kısa sürede nasıl böyle bir tepki yaratıyor? Ve bilim insanları, bu anlık ve nadir olayları nasıl inceliyor? İşte hayvanların güneş tutulmalarına verdiği şaşırtıcı tepkiler…
Güneş tutulmaları, yılda genellikle iki kez yaşanan olağanüstü doğa olaylarıdır
Temel olarak, Ay’ın Dünya ile Güneş arasına girip, Güneş’in ışığını kısmen veya tamamen engellemesiyle meydana gelir. Bu sırada Dünya’nın bazı bölgelerine gölge düşer.
Tutulmanın birkaç çeşidi vardır. Mesela Halkalı Güneş Tutulması, Ay’ın Dünya’ya en uzak noktasındayken yaşanır. Uzak olduğu için Güneş’i tamamen kapatamaz, etrafında ince bir ışık halkası bırakır. Parçalı Güneş Tutulmasında ise Ay, Güneş’in sadece bir kısmını örter; bu sırada Güneş gökyüzünde bir hilal şeklini alır.
Bir de işin en büyüleyici versiyonu vardır: Tam Güneş Tutulması
Ay, Güneş’i bütünüyle kapatır ve ortalık, gün ortasında bile alacakaranlık gibi olur. Hava birkaç derece soğur, gökyüzünde yıldızlar görünür. Güneş’in etrafında ince, gümüşi bir taç (korona) belirir. Hatta tam tutulmadan hemen önce ve hemen sonra, Ay’ın kenarından sızan ışık “elmas yüzük” adı verilen olağanüstü bir görüntü oluşturur.
İster tam, ister halkalı olsun… Güneş tutulmaları yüzyıllardır insanlarda hayranlık, bazen de derin bir huzursuzluk yaratmıştır. Ama bu şaşkınlık sadece bize özgü değil. Hayvanlar da bu gökyüzü değişimlerine çok net tepkiler verir.
Hayvanların Güneş tutulmalarına verdiği tepkiler yüzyıllardır gözlemleniyor
Örneğin, 3 Haziran 1239’daki tam tutulmada İtalyan bir keşiş olan Ristoro d’Arezzo, “Bütün hayvanlar ve kuşlar dehşete kapılmıştı, vahşi hayvanlar bile kolayca yakalanabiliyordu” diye yazmış. 1560’ta Portekiz’deki tutulmayı gözlemleyen astronom Christoph Clavius ise, gökyüzünde yıldızların belirdiğini, kuşların karanlıktan ürkerek gökten düştüğünü anlatmış.
Günümüzde de benzer gözlemler var. Bilim insanları tutulma sırasında ineklerin ahıra dönmesinden, cırcır böceklerinin ötmesine; kuşların tüneklerine çekilmesinden, balinaların yüzeye çıkmasına kadar pek çok davranış değişikliğini raporluyor
Mesela tutulma takipçisi Peter den Hartog, 1999’da Macaristan’da bir tutulma izlerken kuş ve yarasaların aniden ortaya çıktığını görmüş. Nedenini tam bilmiyor ama belki de o anda ortaya çıkan sinekler ve sivrisinekler yüzündendi diyor.
Yazar Dave Balch, 1991’de Hawaii Kona’da tutulma sırasında önce kuş cıvıltılarının arttığını, sonra bir anda tam sessizliğe büründüğünü hatırlıyor: “Bir an önce uğultu, sonra ölüm sessizliği… İnanılmazdı.”
Tora Greve ise 2001’de Zambiya’da bir tutulma sırasında, Güneş’in kaybolmasıyla birlikte kurbağaların ötmeye başladığını, yırtıcı kuşların havada dönmeyi kestiğini gözlemlemiş. Hatta bulunduğu su birikintisi çevresinde zürafalar tutulma boyunca koşturmuş, Güneş geri gelince sakinleşip otlamaya devam etmiş.
Bilim insanları Güneş tutulması sırasında hayvanları nasıl inceliyor?
İşin aslı, bu hiç de kolay bir iş değil. Neden mi? Çünkü tam Güneş tutulmaları her yerde olmuyor; belli dar bir hat üzerinden ilerliyorlar. Bu hat da çoğu zaman dünyanın ücra köşelerinden geçiyor. Dolayısıyla, tek bir tutulmadan anlamlı miktarda veri toplamak neredeyse imkânsız hale geliyor. Çoğu araştırmacı için bu, bir avuç gözlemle yetinmek anlamına geliyor.
Kaliforniya Bilimler Akademisi’nden ekolojist Rebecca Johnson bu durumu şöyle açıklıyor: “Hayvan davranışını gerçekten derinlemesine anlamak istiyorsanız, sahada uzun saatler geçirmeniz ve belirli bir gözlem protokolüne sadık kalmanız gerekir.” Yani, eğer işiniz sadece Güneş tutulmalarında hayvan davranışı incelemekse, bu biraz “iğneyle kuyu kazmak” gibi.
Ekolojist Rebecca Johnson, Life Responds isimli uygulamasıyla hayvan gözlemini kolaylaştırmayı amaçlıyor
Amaç şu: milyonlarca sıradan insanın tutulma sırasında gördüklerini kayda geçirmesini sağlamak. 2017’de ve 2024’te gerçekleşen tam tutulmalarda, uygulama üzerinden binlerce gözlem toplandı. Johnson, “İster tam ister kısmi tutulma olsun, dışarı çıkın, etrafınızdaki hayvanlara bakın ve tutulmadan önce, sırasında ve sonrasında ne yaptıklarını not edin” diyerek insanları katılmaya teşvik etmişti.
NASA da boş durmamış. 2024’te Eclipse Soundscapes adını verdikleri başka bir vatandaş bilimi projesi başlatmışlar. Bu kez odak noktası, mesela cırcır böceklerinin tutulma anındaki ses tepkilerini kaydetmek. Katılımcılar, kayıt yapabiliyor, sesleri analiz edebiliyor ya da sadece gözlemlerini paylaşabiliyor.
Peki, siz böyle bir gözleme katılmak isterseniz ne yapmalısınız?
Öncelikle tutulmayı nerede izleyeceğinizi belirleyin. Sonra, o bölgede hangi hayvanların olduğunu düşünün. Bir şehir parkındaysanız, mesela karıncalar ya da örümcekler üzerine harika gözlemler yapabilirsiniz. Özellikle küre ören örümcekler ilginç bir örnek; anekdotlara göre bazıları tutulma sırasında ağlarını bozuyor. Johnson da, “Bir örümcek ağı bulun, takip edin” diyor. Uçup giden kuşlar gibi değiller, yavaş hareket ettikleri için davranışlarını yakalamak daha kolay.
Tabii ki gözlem yaparken güvenlik önemli. Güneş tutulmasını izlerken mutlaka özel tutulma gözlükleri takmayı unutmayın. Bu tür projelerin amacı, dünyanın dört bir yanından gelen küçük gözlemleri bir araya getirip, tutulmalar sırasında hayvanların davranışlarına dair dev bir bilgi hazinesi oluşturmak. Johnson’ın dediği gibi: “Bilim, gözlemleri toplamak ve kalıpları aramakla başlar. Belki de bu sayede daha önce kimsenin görmediği bir davranışı kayda geçirebiliriz.”
Hayvanların güneş tutulmalarına verdiği şaşırtıcı tepkiler yazımızın sonuna geldik. Bu içerik de ilginizi çekebilir:
