İnsanın insana yaptığı zulüm de, hayvanlara ve doğaya çektirdiği eziyet de tarih boyunca hiç bitmemiş. Bu zulümler çoğu zaman “kültür”e, geleneğe, gösteriye dönüşmüş ve çok uzun dönemler boyunca da devam etmiş. Hayvan hakları aktivistleri tarafından sürekli karşı kampanyalar düzenlense de bugün hâlâ devam eden gösteri adı altındaki işkence kültürlerinden birinin adı da, pek tabii ki, sirk! Antik Roma’dan bugüne uzanan bir tarihi var sirklerin ve bu tarih hiç de öyle dışarıdan göründüğü gibi eğlenceli, neşeli ya da temiz değil. Sirklerde kullanılan vahşi hayvanların ehlileştirilmesi için kullanılan yöntemler dehşet verici, hayvanların yaşam koşulları da bir o kadar iç kanatıcı.
Dünyada sirklerde hayvan kullanımını yasaklayan ilk ülke Bolivya. Çoğu Avrupa ülkesinde de özellikle vahşi hayvanların kullanımına karşı sıkı yasaklar var ve aktivistlerin mücadeleleri sayesinde bu yasaklar dünya çapında her geçen gün daha da yaygınlaşıyor neyse ki. Sirklerin uzun tarihinde hayvanlara yapılan işkencelerin yanı sıra insanların da yaşam koşulları pek de iyi olmamış aslında. Şimdilerdeki sirklerde pek görülmese de geçtiğimiz dönemlerde “freak show” diye adlandırılan doğuştan sakatlığı olan insanların, cücelerin, çok uzun boylu “dev” insanların, obezlerin ya da sıradan insan fiziğine sahip olmayanların “sergilendiği” ve eğlence mezesi yapıldığı yerlerdi sirkler. Ayrıca doğası gereği de “iş güvenliği”nin esamesi de okunmuyordu elbette. Dolayısıyla da hem hayvanların hem de insanların feci şekilde can verdiği korkunç sirk kazaları gerçekleşiyordu. Velhasıl, hayvanların kullanıldığı ve insanların can güvenliğinin olmadığı sirklere gitmeyelim ve bu zalim kültür bir an önce kurusun diyerek, insanlık tarihine kara birer leke olarak kazınan korkunç sirk kazalarını hatırlayalım dedik.
1. Tarihte idam edilerek öldürülen tek fil: Fil Mary
Her ne kadar tam olarak “kaza” olarak nitelendirilemese de, insanlığın ne kadar dehşetli boyutlara ulaşabileceğinin kanıtı olan, korkunç, ağlatacak kadar hüzünlü, öfkeden deliye döndürecek kadar akıl dışı bir olayla başlayalım: Fil Mary’nin katli. Amerika’nın Tennessee eyaletinde gösteri yapan bir sirk topluluğunun esas yıldızıymış Fil Mary. Gösteri sonrası, yeni işe alınan eğitmeninin kendisine karşı sert müdahalesine sinirlenip eğitmeni trajik bir şekilde ezerek öldürmüş. Bu olaya tanıklık eden kasabalılar da Fil Mary’nin cezasının kesilmesini talep etmişler ve aksi halde sirkin gösterilerine gelmeyeceklerini bildirmişler. Eğitmenin ölümü trajik olsa da Mary’nin ölümü çok daha beter olmuş çünkü 5 tonluk fili öldürecek silahları olmayan sirk yöneticileri Mary’yi vinçle asmaya karar vermiş. Dahası, bu idam gösterisini izlemek için büyük küçük 2500 kişi meydana toplanmış ve Fil Mary, eğitmenini öldürdükten bir gün sonra, 13 Eylül 1916’da tüm kasabanın gözü önünde asılarak idam edilmiş. Tüm bunlar yetmezmiş gibi ilk denemede zincir kopmuş, Mary yere düşerken kalçası kırılmış ve ancak zincirin sağlamlaştırıldığı ikinci denemede canını verebilmiş.
2. Ünlü aslan terbiyecisi Massarti
Dediğimiz gibi sirk tarihi uzun ve trajedi dolu. Tek kollu, Massarti adıyla bilinen meşhur aslan terbiyecisi Thomas MacCarte 1872’de terbiye ettiği aslanların saldırısı sonucu feci şekilde can vermiş. Tyrant adında kendisine zor zamanlar yaşatan ve eğitiminde zorlandığı bir aslanla uğraşırken ayağı kayıp henüz tam olarak ehlileştiremediği aslanın eğitim çukuruna düşmüş. Tyrant bu fırsatı kaçırmamış ve derhal eğitmenine saldırmış; onunla birlikte çukurda bulunan diğer üç aslan da tabii. Aslan terbiyecisi Massarti, yardımcılarının gözünün önünde paramparça edilmeden hemen önce onlara “ambulansa gerek olmadığını” söyleyebilmiş. Kendisi de artık bunun yolun sonu olduğunu ve kurtarılamayacağını biliyormuş.
3. Yedi kişilik insan piramidinin çöküşü
Flying Wallendas olarak bilinen dünyanın en meşhur akrobat ailesinin dedesi, gözüpekliğiyle ve güvenliksiz gösterileriyle ünlü Karl Wallenda’ya neden bir ağ ile güvenlik önlemi almayı reddettiğini sorduklarında “Benim ağım Tanrı’dır” demiş. Kendisi 1978 yılında, 73 yaşında on katlı iki gökdelen arasına gerdiği 37 metrelik bir telde yürürken rüzgâra direnemeyip düşünce öldü. Ama Wallenda ailesinin başına gelen ilk trajedi bu değildi. 1962’de yine Karl Wallenda önderliğinde, yedi insan ve bir sandalyeden oluşan piramitten ibaret sirk gösterisi Wallenda ailesi için korkunç şekilde sonuçlandı. Gösteride yedi kişi (en tepedeki sandalyenin üzerinde) on metre yükseklikteki gerili iplerde bir piramit şekli oluşturuyorlardı ve gösteri ailenin “şanına yaraşır” şekilde güvenliksizdi. Wallenda ailesi üyeleri muazzam akrobatlar olsalar da, o gün bir şeyler ters gitti ve üç kişi yere çakıldı. Karl Wallenda’nın damadı ve yeğeni oracıkta öldü; üvey oğlu Mario ise hayatının geri kalanını belden aşağısı felçli halde geçirdi.
4. Yetta Wallenda’nın ölümü
Piramit kazasından 18 ay sonra, 1963 yılında, Karl Wallenda’nın baldızı da akrobat kariyerinin tehlikeli gösterilerinden birinde öldü. Yetta Wallenda 6000 kişilik bir çadırda 13 metre uzunluğundaki bir direğin üzerinde amuda kalkmış bir halde gösteri yapıyordu ki dengesini kaybedip düştü. Daha hastaneye bile varamadan hayatını kaybettiği söylenir.
5. Cleveland sirk yangını
1942’de Barnum & Bailey Sirki’nin yönetim çadırının yanında başlayan nedeni belirsiz bir yangın hızla çadırlara yayılmış. Her ne kadar izleyiciler ve göstericiler şiddetlenen alevlerden kaçabilmişse de, kafeslerdeki hayvanlar için bu mümkün olmamış tabii ki. Yüzden fazla hayvanın bulunduğu sirkte aslanlarla, kaplanlarla ve zebralarla dolu dokuz kafes alevler içinde kalmış ve yanan hayvanların çığlıklarına dayanamayan polisler yirmi altı hayvanın acısını dindirmek için onları makineli tüfeklerle vurmak zorunda kalmışlar.
6. Wallace Brothers tren kazası
Sirkler eskiden tüm ekip, hayvanlar ve çadırlarıyla birlikte çoğunlukla trenlerle yolculuk ettiği için tren kazaları da bir hayli yaygınmış. 1903’te Wallace Brothers Sirki’ne ait olan iki tren, birinin frenlerinin tutmaması sonucu çarpışınca otuz sirk çalışanı ölmüş, yirmi yedisi yaralanmış. Ve elbette aralarında bir Arap atı, üç deve, bir Danua ve bir filin de bulunduğu onlarca hayvan da kaza sonucu can vermişler.
7. Hagenbeck-Wallace Sirki tren kazası
Bir başka tren kazası da 22 Haziran 1918’de Hagenbeck-Wallace Sirki tren yoluyla Indiana’ya giderken gerçekleşmiş. Gece için duraksayan trenin yolcuları ahşap tren vagonlarında uyurken gelen askeri trenin sürücüsü uyuyakalınca, tam anlamıyla uykudaki sirk trenini biçerek ilerlemiş ve kaza seksen altı kişinin ölümüyle sonuçlanmış.
8. 165 kişinin öldüğü büyük sirk yangını
20. yüzyılın ortalarında, gösteri merkezleri her şehirde yaygınlaşmadan önce, özellikle Amerika’da sirkler sürekli şehir şehir gezer ve her gittikleri yerde devasa gösteri çadırlarını kurarlardı. Bu sirk çadırları binlerce insanın sirk gösterilerini izleyebileceği kadar geniş ve büyük olurdu. 1942’deki yangından iki yıl sonra, yine Barnum & Bailey Sirki’nin Connecticut, Hartford’daki büyük şovlarından biri esnasında, Wallenda ailesi sahnedeyken ve içeride 7000 izleyici varken küçük bir yangın çıktı ve bu yangın çadırın parafin ve benzinle su geçirmez hale getirilen yapısından kaynaklı hızla yayılmaya başladı. Panikle çıkışa koşan izleyiciler çıkış kapısının vahşi hayvanları sahneye getiren dev merdivenle kapalı olduğunu görünce panik ve kaos yangından daha büyük bir hızla yayılmaya başladı ve telaş içinde birbirini ezen insanlar, kurtulmaya çalışarak tribünlerden dışarı doğru atlamaya çalışanlar ve panikle kendini kaybedenler, yangın ve duman faktörüyle de birleşince toplam 165 kişi öldü, 700’den fazla insan yaralandı. Perşembe günüydü ve izleyicilerin çoğunu kadınlar ve çocuklar oluşturuyordu. (Şans eseri, sirkin içinde hiç hayvan yoktu ve Wallenda ailesinin performansından önce sahnede olan aslanlar da çıkış kapısına dayanan merdivenlerle yangın başladığı esnada tahliye ediliyordu. Bu yüzden de yüzlerce insanın ölü ya da yaralı büyük zarar gördüğü bu faciada bu defa hiç hayvan kaybı olmadı.)
9. On kişilik müzik grubunu aslanlara yem eden yönetici
1870 yılında James Robinson & Co. Sirki Missouri eyaletindeki Middletown şehrine gittiğinde, sirk yöneticisi halka büyük gösteri öncesi sokakta kısa bir show sergilemeyi uygun görmüş. Kafesli aslanları sokakta sergilerken, her ne kadar aksi yönde uyarılsa da, bu üstün zekalı sirk yöneticisi, çalgı grubunun kafesin üzerine çıkıp sergi esnasında müzik çalmalarını emretmiş. Sonra ne olduğunu tahmin edebilirsiniz: Kafesin çatısı 10 kişiden oluşan müzik grubunun ağırlığına dayananmış ve çökmüş. Grubun 10 üyesinden 7 tanesi seyircilerin gözleri önünde parçalanarak ölmüş, diğer 3 üye de sakat kalmış.
10. St. Louis Trapez kazası
Trapez gösterileri sirk dünyasının en tehlikeli gösterileridir kuşkusuz; hem olağanüstü bir kuvvet, hem de inanılmaz bir esneklik gerektirir ve ne kadar usta bir trapez performansçısı olursanız olun mekanik bir aksaklık sonunuzu getirebilir. Yine 1872’de Fred Lazelle ve Billy Millson ismindeki iki ünlü trapez performansçısı, trapezlerin teknik arızasından ötürü korkunç bir şekilde yere çakılırlar. Sirkte yer alan bir başka jimnastikçi olan George North da ne yazık ki düşen trapezin altında kalır. Üçü de bir daha eski hallerine dönemeyecek kadar ciddi şekilde yaralanırlar.
11. İnsan güllesi!
Büyük savaş toplarından ilhamla yaratılmış insan güllesi diye adlandırılan, top gibi bir düzenekle içine yerleştirilen insanı hem yukarı hem ileri doğru “uçuran” gösteri ilk olarak 1877’de, Zazel isimli 14 yaşındaki bir akrobat tarafından gerçekleştirilmiş. Bu ilk gösteri başarıyla sonuçlanmış ve Zazel de sirklerde bu performansı gerçekleştirmeye devam etmiş etmesine ama sonraki gösterilerden birinde güvenlik ağını kaçırıp düşmesi gereken yere düşmeyince beli kırılmış ve bir daha sahnelere geri dönememiş.
12. 10 metre yükseklikten betona kafa üstü düşen Dessi Espana
Havada akrobasi yapan performansçıların güvenliklerini sağlamak için aslında çok basit bir önlem var; ağ. Ama sirklerde, özellikle performans sanatçıları arasında bu işi ağ güvenliği almadan yapmanın kendine has ve saygın bir “ustalık” göstergesi olduğu fikri yaygındı çok yakın zamana kadar. Kendisi gibi sirk performansçısı bir aileden gelen Bulgar asıllı Amerikalı akrobat Dessi Espana da ipek şallarla senelerce gösteri yapmış, hatta Guinness Dünya Rekorlar Kitabı’na girmiş güvenlik önlemi almadan gösteri yapan akrobatlardan biriydi. 2004 yılındaki bir gösterisi sırasında yine ipek şallarla havada performansını gerçekleştirirken teknik bir sebeple şalları tutan mekanizma aksamış ve Dessi Espana tam da kafası aşağıya dönük bir pozisyondayken 10 metre yükseklikten betona çakılmış. Espana kurtarılamadı ve ertesi gün öldü. Daha acı olansa, Espana’nın bu korkunç düşüşünden sonra sirkin diğer gösterilerinin hiçbir şey olmamış gibi devam etmesiydi.
13. Eğitmenini öldüren fil ve devam eden gösteriler
Yakın geçmiş: 2010 yılının Nisan ayında Pennsylvania’daki bir sirkte, bir fil, eğitmenini ezerek öldürdü. Filin elektrik akımına kapıldığı ve bu yüzden sıçrayarak istemsizce eğitmenini ezdiği düşünülüyor. Tıpkı Dessi Espana’nın ölümünden sonra olduğu gibi, bu olayda da eğitmenin ölümünün üzerine hemen gösteriye devam etmeye karar verilmiş. Anlaşılan “Show must go on” sirk yöneticilerinin çılgınca benimsediği bir felsefe. Sirk çalışanlarının arkadaşları çalışma arkadaşları öldükten sonra sahneye çıkıp seyirciyi eğlendirmeye devam etmek konusunda gerçekten ne hissediyorlar, bu da merak konusu. Bir başka merak konusu ise, sahnede ölen birini gördükten sonra gösterinin devamını izlemek için oturup bekleyen seyircinin hisleri tabii.
14. Eva Garcia
Çok yakından bir kaza daha: Eva Garcia adında bir sirk performansçısı, 2013’ün Ağustos ayında 6 metre yükseklikten düşüp 800 kişilik izleyicinin gözleri önünde can verdi. Eva Garcia tecrübeli bir akrobattı ve öldüğünde yalnızca 38 yaşındaydı. Norfolk’ta bir sirkte gösteri yaparken daha performansının ilk saniyelerinde, sirkin çatısından sahneye doğru inerken elinin kaymasıyla düştü ve derhal hastaneye yetiştirilse de kurtarılamadı.
15. Cirque du Soleil’in ölen akrobatları
Dünyaca ünlü ve dünyanın en iyi gösteri grubu olarak bilinen Cirque du Soleil de güvenlikli ve yüksek teknolojili çalışmalarına rağmen kazalar yaşayabiliyor. 29 Haziran 2013’te bu kazalardan biri Las Vegas’taki bir gösteri sırasında gerçekleşti. 31 yaşındaki iki çocuk annesi akrobat Sarah Guyard Guillot sahnede 27 metre yükseklikten düştü ve hastaneye yetiştirilemeden öldü. Guyard Guillot sahnede devam eden bir gösteri sırasında ölen ilk Cirque du Soleil performansçısı olsa da tek ölen değildi. 2009’da da 24 yaşındaki Ukraynalı akrobat Oleksandr Zhurov bir Cirque du Soleil gösterisi provasında trambolinden düşerek kafa travması geçirmiş ve hayatını kaybetmişti.
